Mak lekarski

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

makowate

Rodzaj

mak

Gatunek

mak lekarski

Nazwa systematyczna

Papaver somniferum L.
Sp.Pl.:2, 1753

Multimedia w Wikimedia Commons

Mak lekarski, m. ogrodowy, m. uprawny (Papaver somniferum L.) – gatunek jednorocznej rośliny uprawnej z rodziny makowatych.

Historia

Mak lekarski wywodzi się z Azji Mniejszej, z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego i z Afryki Północnej^[3]. Być może pochodzi od gatunku P. setigerum, w stanie dzikim nie występuje, znany już był w starożytności.

Udokumentowane relacje stosowania opium w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej ok. 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od ok. 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano wyizolowania z opium licznych alkaloidów, opisania ich własności, a także opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina i kodeina to najważniejsze i stosowane na najszerszą skalę alkaloidy uzyskiwane z maku lekarskiego. Mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe.

Morfologia

Łodyga: Wysokość od 120 do 150 cm; sztywna, prosta lub rozgałęziona. Pokryta wyraźnym białym nalotem, po przecięciu wypływa duża ilość mlecznego soku.
Liście: Podługowatojajowate, wyłącznie łodygowe, nierówno karbowane.
Kwiaty: Duże, o średnicy do 10 cm, z opadającym, 2-działkowym kielichem, posiadające cztery płatki korony, okrągłe lub odwrotnie jajowate, białe, jasnofioletowe, różowe lub czerwone z ciemnymi plamkami u nasady. Pręciki liczne, słupek o siedzącym, tarczowatym znamieniu. Kwitnie od czerwca do lipca.
Owoce: Prawie kuliste torebki, zwane makówkami, z otworami pod szczytem (nowe odm. nie otwierają się). Zawierają nerkowate nasiona o średnicy 0,9 do 1,5 milimetra o barwie zależnej od odmiany (od brudnobiałych przez czerwonofioletowe po niemal czarne).

Zastosowanie

Roślina uprawna: uprawiana na większą skalę w Afganistanie, Chinach, Indiach i w Iranie, w Turcji i wielu krajach Bliskiego Wschodu głównie dla uzyskania opium, zaś w wielu krajach Europy, również w Polsce, mak lekarski uprawiany jest dla celów przemysłowych, leczniczych, a także spożywczych.
- Sposób uprawy: wysiew od marca do kwietnia, w rozstawie 20-30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin: 1 g. Nawożenie azotem: ok. 80kg/ha; Zbiór od połowy sierpnia
Roślina lecznicza:
- Surowiec zielarski: tzw. makowiny (Capita Papaveris, Fructus Papaveris immaturus, puste, pozbawione nasion makówki z 10 cm częścią łodygi) używane są do produkcji alkaloidów, głównie takich jak: morfina, kodeina lub papaweryna. Surowcem zielarskim są także nasiona (Semen Papaveris albis).
- Nasiona zawierają bardzo dużo kwasu linolowego, wapnia, fosforu, magnezu, żelaza, cynku i manganu. Znajdują się w nich też aminokwasy oraz sporo błonnika^[4].
Opium – wysuszony sok mleczny zebrany z nacięcia niedojrzałych makówek; w medycynie i do produkcji narkotyków.
Sztuka kulinarna: nasiona różnej barwy (białe, niebieskie, szare) wykorzystywane są w celach spożywczych oraz do produkcji oleju (Oleum Papaveris, nasiona zawierają 40-55% oleju). Tłoczony na zimno olej makowy zawiera 70 do 75% kwasu linolowego. Olej może być także używany jako schnący olej techniczny. Olej makowy ma delikatny, lekko orzechowy smak i może być wykorzystywany do przygotowywania sałatek. Powinien być przechowywany w ciemnym i dość chłodnym miejscu.
Roślina ozdobna uprawiana na rabatach ze względu na swoje ładne kwiaty.

Wartość odżywcza

Mak lekarski

(100 g)

Wartość energetyczna

2164 kJ (517 kcal)

Białka

20,1 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	44%	44%	44%	44%
M	36%	36%	36%	36%

Węglowodany

24,7 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

4,2 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	3,2%	3,2%	3,2%	3,2%
M	3,2%	3,2%	3,2%	3,2%

1,4 g

0,00 g

1,0 g

20,5 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	82%	82%	98%	98%
M	54%	54%	68%	68%

Tłuszcze

42,9 g

szczegółowe informacje

Kwasy tł. nasycone

5,5 g

Kwasy tł. nienasycone

Jednonienasycone

8,03 g

Wielonienasycone

25,47 g

omega-3

0,00 g

α-Linolenowy (ALA)

0,00 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

omega-6

25,47 g

Linolowy (LA)

25,47 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	212%	212%	232%	232%
M	150%	150%	182%	182%

Woda

6,1 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,2%	0,2%	0,2%	0,2%
M	0,2%	0,2%	0,2%	0,2%

Witaminy

Witamina C

0,0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Tiamina (B1)

0,07 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	6,4%	6,4%	6,4%	6,4%
M	5,8%	5,8%	5,8%	5,8%

Ryboflawina (B2)

0,12 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	11%	11%	11%	11%
M	9,2%	9,2%	9,2%	9,2%

Niacyna (B3)

0,81 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	5,8%	5,8%	5,8%	5,8%
M	5,1%	5,1%	5,1%	5,1%

Witamina B6

0,44 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	34%	34%	29%	29%
M	34%	34%	26%	26%

Foliany

0,058 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	15%	15%	15%	15%
M	15%	15%	15%	15%

Kobalamina (B12)

0,00 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina A

0,00 mg RAE

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina D

0,00 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina E

1,80 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	12%	12%	12%	12%
M	12%	12%	12%	12%

Makroelementy

Fosfor

1022 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	146%	146%	146%	146%
M	146%	146%	146%	146%

Wapń

1266 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	127%	127%	106%	106%
M	127%	127%	127%	106%

Magnez

458 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	148%	143%	143%	143%
M	115%	109%	109%	109%

Potas

963 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	20%	20%	20%	20%
M	20%	20%	20%	20%

Sód

6 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,4%	0,4%	0,5%	0,5%
M	0,4%	0,4%	0,5%	0,5%

Mikroelementy

Żelazo

8,1 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	45%	45%	101%	101%
M	101%	101%	101%	101%

Miedź

0,42 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	47%	47%	47%	47%
M	47%	47%	47%	47%

Cynk

3,34 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	42%	42%	42%	42%
M	30%	30%	30%	30%

Mangan

3,71 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	206%	206%	206%	206%
M	161%	161%	161%	161%

Dane liczbowe na podstawie: ^[4]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[5]

Wartość odżywcza

Olej makowy

(100 g)

Wartość energetyczna

3700 kJ (884 kcal)

Białka

0 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Węglowodany

0 g

Tłuszcze

100 g

szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone	12,00 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone	14,00 g
Wielonienasycone	74,00 g
omega-3	b.d. g
α-Linolenowy (ALA)	b.d. g
omega-6	b.d. g
Linolowy (LA)	b.d. g

Dane liczbowe na podstawie: ^[4]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[5]

Choroby i szkodniki

czarna zgorzel maku – jest wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris.
mączniak rzekomy maku – wywoływany przez grzyb Peronospora arborescens.
mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae)
tuszel makowiec (Stenocarus fuliginosus)

Sytuacja prawna

Posiadanie i sprzedaż opium jest w wielu krajach zabronione i możliwość zakupu następuje tylko w przypadku wskazań lekarza. W Polsce zasady uprawy i zakupu Papaver somniferum normuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii^[6].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-25].
↑ ^a ^b ^c Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 298.677. ISBN 978-83-200-5311-1.
↑ ^a ^b Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
↑ Dz.U. z 2023 r. poz. 172