Mury miejskie w Tarnowie

Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa

nr rej. A-1413/M z 30 kwietnia 2015 r.[1]
Zachowany fragment murów z furtą przy ul. Bernardyńskiej
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Tarnów
Adres	ul. Brama Pilźnieńska, Rybna, Targowa, Wałowa, Wąska[2]
Ukończenie budowy	XIV–XVI w.
Położenie na mapie Tarnowa Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa
Położenie na mapie Polski Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zespół fortyfikacji miejskich Tarnowa
50°00′49,8″N 20°59′16,8″E/50,013833 20,988000
Multimedia w Wikimedia Commons

Mury miejskie w Tarnowie – ciąg murów miejskich wraz z budowlami o charakterze obronnym (basztami, bastejami oraz bramami), otaczający niegdyś obszar Tarnowa (obecnie część Starówki). Zespół tarnowskich obwarowań powstał prawdopodobnie w XIV wieku, a następnie był wielokrotnie modernizowany i rozbudowywany (m.in. w XVI wieku). W wyniku kryzysu, który miał miejsce w mieście w XVIII wieku, przestarzałe już fortyfikacje zaczęły popadać w ruinę, co było przyczynkiem do ich likwidacji, rozpoczętej około 1790 roku i zakończonej na początku XIX wieku. Do dzisiejszych czasów zachowały się krótkie odcinki dawnych fortyfikacji.

Historia

Powstanie

Mury miejskie w Tarnowie zostały wzniesione prawdopodobnie niedługo po lokacji miasta, przypuszczalnie przed połową XIV wieku^[3][2][4]. Wiek murów potwierdzają m.in. rozmiary cegły znajdującej się w najstarszych zachowanych fragmentach, różnej od późniejszych elementów^[4][5]. Prawdopodobnie, zważywszy na wiek ich wzniesienia, murowane fortyfikacje były pierwotnymi umocnieniami miasta^[6]. Według Józefa Dutkiewicza miejskie obwarowania mogły być zbudowane z funduszu ówczesnego właściciela miasta Spycimira z Melsztyna^[4].

Pierwsze pisemne wzmianki o istnieniu murów miejskich w Tarnowie pochodzą z 1448 roku^[3][2][7], kiedy wzmiankowano go jako od dawna istniejący^[3][6]. W 2 poł. XV wieku, ze względu na konieczność przystosowania umocnień do walk z pomocą broni palnej^[3] oraz być może w związku z najazdem węgierskim, podczas którego miasto zostało zdewastowane^[6], fortyfikacje rozbudowano, uzupełniając je o wał ziemny^[3][6]. Przypuszczalnie wał ów nie opasywał całego systemu obronnego; prawdopodobnie brał swój początek w okolicach bramy Pilzneńskiej, kończąc się przy bramie Krakowskiej, lub dochodząc do ul. Wielkie Schody, obejmując swoim zasięgiem północny odcinek obwarowań oraz być może fragment odcinka południowego^[6]. Jest również prawdopodobne, że w wyniku budowy wału w murze wykonano nowe furty i częściowo przebudowano niektóre baszty i koronę muru^[6], a między wałem a murem pojawiła się droga będąca poprzedniczką uliczki późniejszego międzymurza^[6]. Umocnień najprawdopodobniej nie rozbudowano wówczas po wschodniej i południowej części systemu obronnego, o czym prawdopodobnie zadecydowało naturalne ukształtowanie terenu (będące stromym stokiem, ubezpieczonym zalaną fosą oraz wcześniej korytem potoku Wątok) stwarzające dobre warunki do obrony^[6]. W okresie pomiędzy 1468 rokiem, a przełomem wieków XV i XVI, południowo-wschodni fragment obwarowań został dodatkowo wzmocniony dzięki dobudowaniu do narożnika murów miejskich otoczonego własnymi obwarowaniami zespołu klasztornego bernardynów^[3][6][8], który umożliwiał obronę flankową części fortyfikacji nieposiadających wału^[3][6].

XVI i XVII wiek

Cały system obronny miasta przebudowany został w latach 1513–1544 w okresie narastającego poczucia zagrożenia agresją turecką^[5]. Od 1514 roku prace były współfinansowane i nadzorowane przez Jana Tarnowskiego – ówczesnego właściciela Tarnowa, wybitnego znawcy sztuki fortyfikacji^[7][9]. Rozbudowa murów polegała między innymi na podwojeniu ich linii za pomocą wzniesionego na wałach przedmurza (łac. antemurale^[3][6]; wzdłuż obecnej ul. Wałowej oraz prawdopodobnie ul. Targowej^[3]) i wzmocnieniu go pięcioma basztami^[3][6] lub bastejami wieżowymi^[5][8][10]. Wybudowanie przedmurza wynikało także z rozwoju zabudowy miejskiej^[3]. Przebudowano wówczas również bramy: Krakowską (1521 r.) i Pilzneńską (1519 r.)^[6]. W 1520 roku wskutek podmycia wodą zawaliła się część murów przedmurza, w wyniku czego jego fragment od podstaw przebudowano^[6]. W tym samym czasie miała miejsce przebudowa północnego fragmentu muru wewnętrznego, w którym przypuszczalnie zmieniono formy urządzeń obronnych i strzelnic, oraz który został przy tym w niektórych miejscach przelicowany^[6]. Później, w latach 30. XVI wieku wzmocniono jeszcze, a w niektórych miejscach całkowicie przebudowano południowy odcinek muru. Równolegle rozbudowana została także zalana wodą fosa^[6]. Od 1544 roku w zapisach ksiąg miejskich nie pojawiały się już wydatki na prace budowlane; od 1537 roku zaczęły natomiast występować wydatki na saletrę i proch, co świadczyło o uzbrajaniu ukończonych odcinków fortyfikacji^[6]. Rozbudowa systemu obwarowań była finansowana przez radę miejską za pomocą środków zarówno przekazywanych od właścicieli miasta, jak i częściowo, prawdopodobnie z pieniędzy pochodzących z miejskiej kasy^[6].

W związku z przedsięwzięciem budowy murów rada miejska zorganizowała niebagatelne zaplecze budowlane^[6]. Miejska cegielnia w czasie prac na murach bezustannie prowadziła produkcję cegieł, a w przypadku większego zapotrzebowania posiłkowano się organizując tymczasowe miejsca produkcji budulca^[6]. Kamień polny użyty do budowy dolnych części murów sprowadzano do miasta z okolicznych wsi^[11][6]; podobnie przywożono i w pobliskim Skrzyszowie łamano bloki piaskowca ciężkowickiego^[6]. Prace przy budowie prowadziło kilkunastu wykonawców, część ściągała na budowę spoza miasta^[6].

Przypuszczalnie poszczególne fragmenty murów wraz z infrastrukturą obronną były przydzielane miejskim cechom^[5][8][12], jednak informacje o przydziałach, jak i nazwach baszt pochodzących od nich (z wyjątkiem jednej wzmianki o baszcie sukienników) nie zachowały się do współczesności^[12].

W wyniku XVI-wiecznej rozbudowy tarnowski system obronny został znacznie wzmocniony^[6]. W skład umocnień miejskich wchodziło w sumie 9 bądź 10 baszt lub bastei^[8], 4 bramy miejskie (2 główne i 2 tzw. mniejsze) oraz niedookreślona liczba umocnionych furt (prawdopodobne było ich około dziesięciu^[11])^[3]. Dzięki unowocześnieniu systemu obronnego, Tarnów należał wówczas do najmocniej ufortyfikowanych miast południowej Polski^[3].

Pod koniec XVI wieku, gdy miasto przeszło w ręce Ostrogskich, umocnienia utrzymywano w dobrym stanie i konserwowano na polecenie nowych właścicieli. W latach 1567–1569 i 1574–1576 na reperację i konserwację murów przeznaczano część miejskich dochodów^[6]. W pierwszej połowie XVII wieku miasto na własny rachunek naprawiało umocnienia^[8]. Jednocześnie starano się utrzymywać dobry stan uzbrojenia obwarowań, w związku z czym w 1620 roku w klasztorze Bernardynów umieszczono 2 armaty^[6].

W 1644 roku wizerunek tarnowskich murów miejskich znalazł się na rysunku drzewa genealogicznego rodu Tarnowskich. Na ilustracji przedstawiono panoramę miasta z południa, z widoczną bramą miejską znajdującą się w wieży oraz z dwoma liniami blankowanego muru; dzieło to nie jest jednak w pełni wiarygodne^[5]. W latach 1648–1651 na tarnowskich obwarowaniach przeprowadzono kolejne większe prace^[3], kiedy to w wyniku decyzji księcia Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego władze miejskie zostały zobligowane do naprawy murów, a mieszkańcy hrabstwa tarnowskiego do sypania wałów^[3]. Nieznany jest zakres prac, przypuszczalnie nie rozbudowywano wówczas istniejących umocnień o nowe budowle. Roboty poczyniono wówczas ze względu na obawy związane z powstaniem kozackim na Ukrainie^[3].

W 1655 roku do Tarnowa dotarli Szwedzi, którzy napotkawszy otwarte bramy, wymusili na mieście okup^[3]. W tym samym roku umocnienia powstrzymały maruderów wojsk kwarcianych przed wdarciem się do miasta i ograbieniem go^[3][8]. Niedługo później jednak do miasta po raz kolejny weszły oddziały szwedzkie, ponownie wymuszając okup i grabiąc miasto^[3].

Schyłek

Co najmniej do końca XVII wieku fortyfikacje starano się utrzymywać w dobrym stanie^[8], jednak postępująca dalsza rozbudowa terenów podmiejskich i miasta, działała na niekorzyść systemów obronnych^[3]. W związku z rozrastaniem się miasta od XVI wieku mury miejskie zaczęły być zabudowywane^[8], a działania te rozpoczęły się przy murach wewnętrznych obok tarnowskiej katedry^[3] (aczkolwiek np. zlokalizowany tam dom Mikołajowski na żądanie władz miejskich posiadał korytarz dający dostęp do murów^[5][8]). Z biegiem lat proceder ten narastał, a właściciele miasta próbowali się mu przeciwstawiać^[5][6], nie wiadomo jednak z jakim skutkiem^[6]. Zabudowywano m.in. część ulicy podmurnej, mającej zapewniać swobodny dostęp do murów^[6]. Pod koniec XVII wieku tarnowski system obronny, przy szybkim rozwoju techniki wojskowej, był już przestarzały^[6]. Ostatnie prace naprawcze przy miejskich obwarowaniach zostały odnotowane w latach 80. XVII wieku^[8], kiedy to naprawiono spalone nakrycia murów oraz wały obronne^[6].

W wyniku XVIII-wiecznego kryzysu definitywnie zaprzestano naprawy i konserwacji przestarzałych obwarowań^[3]. Jak podawano w lustracji z 1754 roku, tarnowskie fortyfikacje były w bardzo złym stanie i nie nadawały się do działań obronnych^[3][8]. Po I rozbiorze Polski władze austriackie poleciły rozbiórkę byłego systemu obronnego^[13]. Wcześniej jednak ruiny byłych umocnień służyły prawdopodobnie za źródło surowca budowlanego^[6]. Na austriackiej mapie wojskowej (tzw. mapie Miega) z lat 1779–1781 odnotowano istnienie 4 baszt na północnym odcinku muru, wobec czego pozostałe musiały zostać już wcześniej rozebrane^[6]. Plantowano wały i fosy, dzięki czemu powstawały nowe ulice: w latach 1784–1785 Wałowa (zwana wówczas Podwale^[6]), nieco później Targowa, Szeroka oraz Bernardyńska^[6][8][13].

Po 1790 roku przystąpiono do planowego wyburzania nieprzydatnych ruin, które były hamulcem dla rozwoju miasta^[3][6]. Zlikwidowano wtedy część muru wewnętrznego, większość murów przedmurza oraz pozostałości baszt^[6]. Z przedmurza zachował się jedynie krótki fragment z zachowaną do dzisiejszych czasów basteją; mury wewnętrzne natomiast, pozostawiono w niektórych miejscach w swej pełnej wysokości^[6]. Przy murze wewnętrznym zachowały się jeszcze również dwie baszty^[6]. Pod koniec XVIII wieku pozostałości tarnowskich umocnień uwiecznione zostały przez Zygmunta Vogla^[5]. Przedstawił on na jednym z rysunków basztę z basteją oraz na drugim inną z istniejących ówcześnie bastei^[5]. Nierozebrane resztki fortyfikacji były zasłaniane bądź wchłaniane przez zabudowę^[8]. Na skutek parcelacji i sprzedaży terenów byłych umocnień w 1836 roku, przebieg rozbiórki i budowy nowych budynków w miejscu dawnych fortyfikacji znacząco przyśpieszył^[5][6][8]. Planowy proces wyburzania byłych murów obronnych zakończono na początku XIX wieku^[3].

Byłymi obwarowaniami miejskimi zainteresowano się ponownie na przełomie wieków XIX i XX w efekcie zainteresowania przeszłością miasta^[6]. Badacze zaczęli na nowo odkrywać wówczas ich historię, jednak nie przyniosło to wówczas naukowych efektów^[6]. Nowe światło na byłe fortyfikacje rzuciła dopiero wydana w 1911 roku druga monografia miasta^[6]. Mimo coraz większego zainteresowania byłymi obmurowaniami w okresie międzywojennym, nie podjęto przy nich żadnych prac. Zmiany nastąpiły podczas II wojny światowej, gdy zniszczenia żydowskiej zabudowy odsłoniły fragmenty murów, w ich północno-wschodniej części^[6]. Przy okazji prowadzonych prac ziemnych natrafiono wtedy także na fundamenty bramy Pilźnieńskiej^[6][7]. W czasie wojny rozebrano również jedną z zachowanych baszt, umiejscowioną przy ulicy Fortecznej, widoczną na fotografiach z okresu międzywojennego^[7]. Podczas wojny rozpoczęto pierwsze badania byłych murów obronnych, prowadzone przez Józefa Edwarda Dutkiewicza. Kontynuowane po jej zakończeniu, z wynikami opublikowanymi w latach 50. XX wieku, odgrywają dziś ważną rolę w postrzeganiu byłych fortyfikacji^[6].

Po II wojnie światowej, zgodnie z koncepcją Dutkiewicza, wyeksponowano zachowane fragmenty murów. Stworzono również plan dalszego odsłaniania fragmentów dawnych umocnień, który miał być realizowany za pomocą wyburzeń innych budynków^[3]. Plan te częściowo zrealizowała krakowska Pracownia Konserwacji Zabytków w latach 60. XX wieku^[3]. Odsłonięte fragmenty murów zostały odnowione, zrobiono to w latach 1954–1969 w rejonach ulic Żydowskiej, Wąskiej, Bernardyńskiej, Basztowej oraz Brama Pilźnieńska^[3].

Stan obecny

Do dzisiejszych czasów pozostałości tarnowskich fortyfikacji zachowane są na długości około 400 metrów przy ulicach Wałowej, Targowej, Szerokiej, Bernardyńskiej, Fortecznej oraz Brama Pilźnieńska^{[7][8][14][15]}. Wzdłuż zachowanych elementów umocnień w 2011 roku wytyczono miejski szlak turystyczny „Średniowieczne mury Tarnowa”^[7].

W 2011 roku z wykorzystaniem dofinansowania uzyskanego z Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego zrewitalizowano pozostałości murów znajdujące się ulicach Fortecznej, Taras, Brama Pilzneńska oraz Szerokiej^[16]. Zakres prac objął uzupełnienia ubytków, wzmocnienie spoin i struktury cegieł, założenie nowego pokrycia z dachówki wielkoformatowej, a także oczyszczenie murów. Wykonano również ich izolację oraz na całej długości założono iluminacje świetlne^[16].

W kwietniu 2015 roku zespół tarnowskich fortyfikacji miejskich został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego pod numerem A-1413/M^[1].

W latach 2017–2018 odnowiony został zachowany fragment murów z furtą zwaną Małymi Schodami znajdującą się przy ulicy Bernardyńskiej^[17][18]. Przy odnowionych murach w latach 2019–2020 zorganizowano również skwer z fontanną^[19][20], natomiast na budynku sąsiadującym ze skwerem powstał mural przedstawiający widok Tarnowa z umocnieniami z 1644 roku^[19]. Podczas ówczesnych prac po raz pierwszy w południowej części obwodu obronnego odnaleziono resztki byłego wału obronnego oraz przedmurza^[21].

Architektura

Mury miejskie

Tarnowskie mury miejskie wzniesiono na planie nieregularnego owalu, tworzącego obręb dopasowany do kształtu wzgórza miejskiego^[5][15]. Owal murów miejskich, wydłużony w osi wschód-zachód^[6], obejmował swoim obszarem prawdopodobnie powierzchnię całego pierwotnego miasta^[6] o wielkości ok. 6 hektarów^[5][8]. Długość linii murów wynosiła około 900 metrów^[3][5][8].

Mury zbudowano z cegły ułożonej w wątku polskim oraz częściowo, w dolnej części, z kamienia łamanego i polnego^[15]. Wzniesiono je w formie muru kurtynowego o szerokości wahającej się od 1,5 metra do przekraczającej w niektórych miejscach 2 metry^[3][5][6]. Jednym miejscem, gdzie współcześnie można odczytać pierwotną grubość murów, jest fragment znajdujący się przy ul. Brama Pilźnieńska 4, o grubości 1,48 metra^[5].

Pierwotna wysokość muru nie jest dziś znana, przypuszczalnie nie był niższy niż 3–4 metry, miejscowo sięgając 6 metrów bądź jeszcze wyżej^[3][6]. Niedookreślony jest również wygląd korony muru, być może na szczycie budowli znajdował się krenelaż oraz ganek dla straży, poszerzony przypuszczalnie drewnianym pomostem^[5][6]. Mury zwieńczono później, prawdopodobnie w XVI wieku, kiedy je przebudowano i nakryto daszkiem^[5][8].

Przedmurze, zbudowane w XVI wieku, skonstruowane było w dolnych partiach z kamienia, a w górnych z cegły^[7]. Było ono niższe od muru wewnętrznego, umiejscowione na krawędzi wału obronnego, swoją ścianą pochylone do wewnątrz^[7], aby amortyzować siłę uderzenia pocisków i kul armatnich^[3][7].

Współcześnie część fragmentów murów znajduje się w strukturze kamienic i często stanowi ich tylne ściany^[5][8], natomiast mur zachowany od strony południowej, w rejonie Rynku, pełni również funkcję muru oporowego^[5].

Obiekty położone wzdłuż murów

Wzdłuż murów miejskich w Tarnowie znajdowało się kilkadziesiąt obiektów architektonicznych, w tym 2 bramy główne, około 10 furt oraz 9 lub 10 baszt i bastei^[3][11]. Współcześnie znane jest umiejscowienie następujących budowli:

• Brama Krakowska^[2]
• Brama Pilzneńska^[2]
• Furta u wylotu ul. Wielkie Schody^[2] (zwana również „bramą mniejszą od strony szpitala”^[7])
• Furta u wylotu ul. Rybnej^[2] (znana także jako brama o nazwie „Staromensis”^[7])
• Furta przy ul. Fortecznej^[7]
• Furta u wylotu ul. Małe Schody^[11]
• Furta w dzisiejszej ul. Basztowej^[11]
• Furta od ul. Wąskiej^[11]
• Furta Św. Anny^[5]
• Baszta Książęca^[22] (znana również jako baszta przy probostwie^[4])
• Basteja z 1 poł. XVI w. (lokalnie zwana półbasztą^[15])
• Baszta przy ul. Fortecznej^[7]

Baszty i basteje

Nie wiadomo, czy w początkowym okresie mur był wzmacniany przez baszty; niektóre źródła stwierdzają, że istniały, ale nieznane jest ich umiejscowienie i ilość^[3][6]. Inne twierdzą natomiast, że baszty prawdopodobnie nie istniały, gdyż brakuje wzmianek źródłowych oraz ich śladów^[5].

Prawdopodobne jest, że baszta zwana „Książęcą”, znajdująca się po północnej stronie systemu umocnień przy ul. Kapitulnej 2, pochodzi z XIV wieku^[7]. Budowla ta ma u dołu kształt prostokątny, wyżej przechodzący w nieregularny walec. Jej wysokość miała sięgać pierwotnie trzech nadziemnych kondygnacji, a grubość murów w dolnych partiach dochodzić do 1,8 metra^[6][7]. W wyniku zaadaptowania do celów mieszkalnych jest współcześnie częścią budynku służącego za siedzibę biskupów pomocniczych diecezji tarnowskiej^[7].

Ślady innych, również przypuszczalnie XIV-wiecznych baszt odnaleziono jeszcze w rejonach posesji przy ul. Wałowej 23 i 37, pl. Katedralny 6 oraz u wylotu ul. Fortecznej^[6]. W miejscu po baszcie przy ul. Fortecznej widoczne jest zaokrąglenie linii muru, a sama budowla została rozebrana w latach 1941–1942^[7].

Istnienie baszt w ramach tarnowskich obwarowań zostało udokumentowane w XVI wieku, w czasie modernizacji systemu obronnego^[5][8]. Wzmacniały one głównie mur zewnętrzny, choć istniała przynajmniej jedna ulokowana przy fortyfikacjach wewnętrznych^[5]. Jedna z XVI-wiecznych budowli obronnych (zwana lokalnie półbasztą^[15]) zachowana jest w zaułku Spycimira Leliwity u zbiegu ulic Wałowej oraz Basztowej^[22][23] i przedstawia sobą przykład bastei^[7][24]. Grubość jej murów sięga u podstawy 1 metra, przy czym zmniejsza się przy następnych kondygnacjach. Budynek ma ściany lekko nachylone do wewnątrz, z umiejscowionymi w nich wachlarzowo strzelnicami. Nakryty jest stożkowym dachem^[3].

Bramy i furty miejskie

W tarnowskich murach obronnych istniały dwie główne bramy miejskie: Krakowska oraz Pilzneńska^[3][5]. Budowle te były pierwotne, a bramę Pilzneńską zbudowano wespół z murami obronnymi^[5]. Bramy umiejscowione były w przelotowych, wybudowanych na planie prostokąta, wieżach^[5] lub basztach^[6] wysuniętych przed ścianę murów obronnych^[5]. Przy obu wieżach bramnych zbiegały się ulice wychodzące z południowych i północnych pierzei Rynku^[5]. Na podstawie zapisów pochodzących z XVIII wieku wiadomo, że bramy, przypuszczalnie od średniowiecza, dysponowały potrójnymi wrotami, w tym jednymi zwodzonymi, a także bocznymi furtami dla pieszych^[6]. Wiadomo również, że przez bramę Pilźnieńską usuwano poza obwód murów spływające głównym rynsztokiem miejskie ścieki^[6].

Brama Krakowska położona była po zachodniej stronie systemu fortyfikacji, znajdowała się przy zbiegu ulic Katedralnej z Targową^[25], natomiast bramę Pilzneńską umiejscowiono po wschodniej stronie systemu obmurowań, w połowie współczesnej ul. Brama Pilźnieńska^[11].

W XVI wieku, w czasie modernizacji miejskich fortyfikacji, obie bramy znacząco rozbudowano; w budowlach pojawiły się m.in. przedbramia, odnotowane zostały także wydatki na budowę hostigiów^[5]. Jeden z badaczy dawnego Tarnowa, Józef Edward Dutkiewicz, przypuszczał również, iż wieże bramne zyskały także attykowe nadbudowy^[5]. Obie bramy widoczne były jeszcze na planach przygotowanych dla armii austriackiej w latach 1779–1783, ale wiadomo, iż brama Krakowska nie występowała już na ilustracjach Vogla z 1800 roku (w jej miejscu widoczny jest stos kamieni, który mógł być pozostałością po rozbiórce budowli)^[25].

Oprócz dwóch bram głównych, miasto posiadało także tzw. bramy mniejsze: jedną, znajdującą się u wylotu ob. ulicy Wielkie Schody^[5], zwaną „bramą mniejszą od strony szpitala”^[7], a także drugą, umiejscowioną w rejonie ulic Rybnej i Wąskiej, o nazwie „Staromensis”^[7].

Istnienie bramy przy Wielkich Schodach potwierdza zapis w księdze miejskiej z XVI wieku^[7]; wymieniana była również w lustracji z 1732 roku oraz widoczna jest na grafice drzewa genealogicznego rodu Tarnowskich z XVII wieku^[5]. Usytuowana była po południowej stronie zespołu umocnień. Wiodła z niej droga na Węgry oraz do zamku tarnowskiego^[7], a sama brama przypuszczalnie była tylko przejściem dla pieszych^[5], choć pojawiają się również wzmianki temu przeczące, ze względu na fakt wydania w 1567 roku przez Konstantego Ostrogskiego nakazu wybrukowania drogi łączącej miasto z zamkiem^[6].

Z bramy północnej, położonej w rejonie ulic Rybnej i Wąskiej nie zachowały się żadne ślady^[7]. Wiadomo, że odchodziła z niej droga do Dąbrowy oraz w stronę Wisły^[6][13].

W systemie obronnym miasta istniały również furty miejskie mające ułatwiać komunikację pomiędzy bramami, jednak ich umiejscowienie i dokładna liczba nie jest znana^[3][6]: prawdopodobne było ich około dziesięciu^[11], ale pojawiały się także informacje o nawet 15 furtach^[6]. Współcześnie znane są lokalizacje furt przy ul. Fortecznej^[7], u wylotu ul. Małe Schody (furta znajduje się po południowej stronie systemu fortyfikacji, w rejonie ulic Bernardyńskiej i Małe Schody^[6][11][22]), w dzisiejszej ul. Basztowej (umiejscowiona po północnej stronie umocnień, obok zachowanej XVI-wiecznej bastei^[22][23]), przy ul. Wąskiej (znajdowała się po południowej stronie obwarowań, niedaleko dawnej Synagogi^[23]) oraz furty Św. Anny (usytuowana była w południowo-zachodniej części umocnień, w rogu placu Kazimierza Wielkiego^[5][11]).

Przypisy