Kalety

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie śląskim. Zobacz też: inne miejscowości o nazwie Kalety.

Kalety

miasto i gmina
Budynek urzędu miasta w Kaletach (2020)
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	tarnogórski
Prawa miejskie	1951
Burmistrz	Klaudiusz Kandzia[1]
Powierzchnia	76,37[2] km²
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	8206[2] 107[2] os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 34
Kod pocztowy	42-660
Tablice rejestracyjne	STA
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kalety
Położenie na mapie Polski Kalety
Położenie na mapie województwa śląskiego Kalety
50°33′54″N 18°52′57″E/50,565000 18,882500
TERC (TERYT)	2413011
SIMC	0931589
Urząd miejski ul. Żwirki i Wigury 2 42-660 Kalety
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Kalety (niem. Stahlhammer) – miasto w Polsce położone w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim.

Położenie

Kalety położone są na terenie historycznej ziemi lublinieckiej, z wyjątkiem dzielnic Jędrysek i Truszczyca, po południowej stronie Małej Panwi, które należą do ziemi bytomskiej^[3][4].

Miasto z punktu widzenia fizycznogeograficznego leży na Równinie Opolskiej, nad Małą Panwią.

Miasto historycznie przynależy do Górnego Śląska.

Według danych z 2002 r. Kalety mają obszar 76,68 km², w tym: użytki rolne 11%, użytki leśne 85%^[5].

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 76,29 km²^[6]. Miasto stanowi 11,8% powierzchni powiatu.

W latach 1922–1939 miasto administracyjnie należało do województwa śląskiego, w latach 1945–1950 do województwa śląskiego, w latach 1950–1957 i w latach 1957–1975 do województwa katowickiego (w latach 1953–1956 zwanym województwem stalinogrodzkim), w latach 1975–1998 do województwa częstochowskiego.

Dzielnice

Miasto składa się z 9 dzielnic:

• Centrum
• Drutarnia
• Jędrysek
• Kuczów
• Lubocz^[7]
• Miotek
• Mokrus
• Truszczyca
• Zielona

oraz miejscowości Segenau, Zarach i Zawodzie.

Nazwa

Nazwa miejscowości notowana była m.in. w formach Stahlhammer (1783), Stahlhammer oder Neu-Sorge, Kalita (1845), Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer (1882), Kalety (Stahlhammer) (1920)^[8].

Nazwa niemiecka wywodzi się od niemieckiego wyrazu pospolitego Stahlhammer, czyli ‘młot stalowy, stalownia’ i ma związek z przemysłowym charakterem miejscowości. Oboczna nazwa niemiecka Neusorge powstała z połączenia wyrazów neu ‘nowy’ oraz Sorge ‘troska, zmartwienie’, ale także ‘opieka, piecza’, odnoszącego się do oznaczenia nowej osady, co było częstą praktyką w Niemczech^[8]. Polska nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kalita, Kaleta, która na Śląsku często spotykana jest jako nazwisko^[9].

Historia

• XIII w. – pierwsza wzmianka o miejscowości
• 1789 – rozwój Kalet dzięki działalności przemysłowca Johanna Koulhaasa, założyciela huty i fabryki noży, łyżeczek, widelców i guzików^[10]
• 1882–1884 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu fabryki Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę celulozy^[11]
• 1884^[12] – uzyskanie połączenia kolejowego
• 1889 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu huty Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę papieru^[11]
• 1922 – Stahlhammer po Plebiscycie na Górnym Śląsku przyznano Polsce i nazwano Kalety
• 1940 – niemieckie władze okupacyjne zmieniły nazwę miasta na Stahlhammer
• 1945–1950^[13] – siedziba gminy wiejskiej Kalety
• 1951 – uzyskanie praw miejskich
• 1994 – ogłoszenie upadłości Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych^[11]

Historia hutnictwa i górnictwa na Górnym Śląsku wywodzi się z dzielnicy Kalet, Kuczowa. Żelazo wytapiano tutaj w kuźnicach, czyli manufakturach hutniczych. Używano do tego węgla drzewnego, którym rozpalano ogniska w tzw. dymarkach. Właściciel jednej z fabryk w Kaletach, Czech Koulhaas, w 1799 r. zakupił od kapitana Berharda von Mletzko wieś Katowice. Postanowił wydobywać tu węgiel kamienny. Stał się też właścicielem wtedy nieczynnej kuźnicy Boguckiej, którą uruchomił i unowocześnił. Dzięki temu dał podstawy do produkcji nowoczesnej stali na terenie Katowic. Wynalazek Koulhaasa doprowadził do upadku hut w dolinie Małej Panwi i tym samym przyczynił się do przemysłowego rozwoju Katowic^[10], które między innymi, dzięki temu stały się najważniejszym miastem regionu.

Zabytki

• Pałac Donnersmarcków z 1861 r. w Kaletach Zielonej^[14][15][16]

Edukacja

• Zespół Szkół Elektroniczno-Ekonomicznych. Szkoła powstała 2 września 1946 r. i nosiła wówczas nazwę Szkoły Przemysłowej Fabryki Celulozy i Papieru w Kaletach. W momencie powstania była to szkoła zawodowa. W późniejszym okresie przekształciła się w technikum elektryczne, a następnie elektroniczne. Od października 2010 r. w budynku szkoły mieści się Ośrodek Wychowawczy;
• 2 szkoły podstawowe

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

Trzy parafie:

• parafia Matki Boskiej Fatimskiej^[17]
• parafia św. Józefa^[18]
• parafia św. Franciszka z Asyżu^[19]

Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna

• placówka misyjna w Kaletach^[20]

Kościół ewangelicko-augsburski

Parafianie w składzie kościoła filialnego w Piasku Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Częstochowie

Świadkowie Jehowy

• Zbór Kalety^[21]

Sport

• Sekcja piłki nożnej:
  • Klub Sportowy Unia Kalety, założony w 1921 r.
  • Ludowy Klub Sportowy Małapanew Kuczów
• Sekcja speedrowera:
  • TPD Kalety

Przyroda

W lesie na terenie Kalet znajduje się Cis Donnersmarcka – drzewo mające ok. 550 lat, 222 cm obwodu oraz 16 m wysokości (stan na 2013 r.). Jest to najgrubszy cis na terenie Lasów Państwowych.

Transport

Drogi

• 908 Częstochowa–Tarnowskie Góry
• 789 Brusiek–Lelów

Linie kolejowe

• 129 Tarnowskie Góry TGB – Kalety T3
• 130 Tarnowskie Góry TGD – Kalety T4
• 131 Chorzów Batory – Tczew
• 143 Kalety – Wrocław Mikołajów WP2

Miasta partnerskie

• Vítkov, Czechy^{[potrzebny przypis]}
• Ustroń, Polska^[22]

Sąsiednie gminy

Koszęcin, Miasteczko Śląskie, Tworóg, Woźniki

Przypisy

Bibliografia

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Kalet
• Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 699 .