Plac Józefa Bema we Wrocławiu

plac Generała Józefa Bema
Ołbin, Nadodrze, Stare Miasto
Ilustracja
Bema Plaza
Państwo

 Polska

Miejscowość

Wrocław

Położenie na mapie Wrocławia
Mapa konturowa Wrocławia, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „plac Generała Józefa Bema”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „plac Generała Józefa Bema”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „plac Generała Józefa Bema”
51°07′01,530″N 17°02′30,934″E/51,117092 17,041926
Multimedia w Wikimedia Commons
Widok z ul. Drobnera.

Plac Józefa Bema – plac położony na osiedlu Ołbin[1] w obrębie dawnej dzielnicy Śródmieście we Wrocławiu[1].

Pierwotnie był to plac w kształcie trójkąta, zagospodarowany jako zieleń miejska, z szaletem miejskim, obecnie zabudowany został kompleksem budynków biurowych[1][2][3]. Na południe od placu za ulicą Drobnera i Bulwarem Słonecznym przepływa największa z wrocławskich rzek – Odra, jej ramię Odra Północna, stanowiąca jedno z ramion Odry Głównej, współtworząca Śródmiejski Węzeł Wodny, a obszar miasta, w obrębie którego położony jest plac, leży na prawym brzegu rzeki. Uznaje się, że obecnie plac stanowi ważny węzeł komunikacyjny miasta[1]. Przebiegające przez ten plac ulice w ciągu Trasy Mieszczańskiej (ulica Bolesława Drobnera i ulica Henryka Sienkiewicza) stanowią ogólnomiejski szlak komunikacji drogowej na kierunku wschód–zachód[4].

Historia

Mapa z 1241 r.
Mapa z 1807 r., Springstern.
Mapa z 1833 r., Rok 1831: widoczne starorzecza, pozostałość po dwóch zlikwidowanych ramionach rzeki.
Śródmiejski Węzeł Wodny górny.

Obszar, w którym położony jest plac leżał niegdyś między dwoma ramionami Odry:

  • ramieniem opływającym od północy Ostrów Tumski, uchodzącym do Odry w miejscu początku Bulwaru Słonecznego, w południowej części terenu pierwotnie wytyczonego placu[5][6]
  • ramieniem Odry Ołbińskiej, biegnącym na północ od terenu obecnego placu, uchodzącego do Odry w rejonie Wyspy Bielarskiej[7]. Oba ramiona zostały zasypane i współcześnie istnieją jedynie w formie szczątkowej – w postaci kilku niewielkich stawów, będących pozostałością po starorzeczach[5]

Działania te podjęte w XIX wieku wiązały się także z likwidacją fortyfikacji miejskich, w tym wyburzeniem położonym w tym miejscu Dzieła Koronowego Tumskiego, rozbudowanego następnie jako Springstern (lata 1769–1794), którego śladem jest nazwa skweru: Skwer Skaczącej Gwiazdy, oraz przedwojenna nazwa ulicy Henryka Sienkiewicza: Sternstrasse, czy ulicy Na Szańcach: Sternschanze. Ten fragment fortyfikacji rozebrany został po 1807 roku[8].

W 1882 roku wytyczono ulicę, noszącą obecnie imię Józefa Bema. Natomiast plac został wytyczony w 1885 roku. Nastąpiło to po wybudowaniu nowych Mostów Młyńskich w 1885 roku, łączących Stare Miasto z prawym brzegiem Odry, szlakiem biegnącym przez wyspy: Piasek i Młyńską[9]. Swoim zasięgiem obejmował między innymi częściowo teren barokowego ogrodu urządzonego przy rezydencji Bastiani Giovanni Battisty[a][1]. Ówczesny plac miał w rzucie poziomym kształt trójkąta. Pośrodku placu urządzono zieleniec[1]. W 1908 uwzględniono budowę szaletu miejskiego[3]. Zabudowa miejska obejmująca kamienice powstała dla pierzei przy ul. Sienkiewicza w latach 70.–80. XIX wieku, przy ulicy Józefa Bema wybudowano kamienice w latach 80. XIX wieku}, a kolejne budynki w latach 1885–1890. Podczas działań wojennych prowadzonych w czasie oblężenia Wrocławia w 1945 roku większość zabudowy w okolicach placu uległa zniszczeniu. Po wytyczeniu ulicy Drobnera zmienił się całkowicie kształt samego placu oraz objął on także obszar położony między ulicami Józefa Bema i Jana Kilińskiego. Odcinek tej ulicy od placu Józefa Bema do ulicy Bolesława Prusa został zlikwidowany około roku 1975. Z zabudowy zachowała się część pierzei wschodniej. Pierzeja wschodnia ulicy Józefa Bema została uzupełniona o zabudowę plombową w latach 1986–1993 według projektu L. Konarzewskiego i innych[10]. W 2005 rozpoczęto budowę zespołu budynków biurowo-apartamentowych, którą zakończono w 2008. Obiekt zlokalizowany został w północnym obszarze placu[b] między ulicami Józefa Bema i Jana Kilińskiego, w miejscu wyburzonych kamienic[11].

Zagospodarowanie placu

Współczesne zagospodarowanie placu obejmuje[1]:

Nazwy placu

Plac w okresie swego istnienia nosił następujące nazwy:

  • Gneisenauplatz[1] (przy czym nazwę upamiętniającą Neithardta von Gneisenau, przypisano ciągowi kolejno występujących po sobie obiektów: Gneisenaubrücke (Most Młyński), Gneisenauplatz (plac Józefa Bema), Gneisenaustrasse (ulica Józefa Bema)[1])
  • plac generała Józefa Bema (przy czym nazwę upamiętniającą generała Józefa Bema przypisano placowi i wychodzącej z jego narożnika ulicy)[1]

Patroni i odniesienia nazw

Nazwy placu upamiętniały następujących patronów[1][18]:

Gneisenauplatz
nazwa ta upamiętniała pruskiego generała – Augusta Neidhardta von Gneisenau, urodzony 27.10.1760 roku w Schilda (Saksonia), zmarły 23.08.1831 roku w Poznaniu, był dowódcą piechoty, w 1807 roku bronił Kołobrzegu, szef sztabu Blüchera pod Waterloo[19].
Generała Józefa Bema
nazwa ta upamiętnia Józefa Bema (urodzonego 14 marca 1794 r. w Tarnowie, zmarłego 10 grudnia 1850 r. w Aleppo), polskiego generała, artylerzystę, twórcę pierwszych oddziałów wojsk rakietowych w wojsku Królestwa Polskiego, uczestnika Powstania Listopadowego, Wiosny Ludów na Węgrzech, który w 1849 r. udał się do Turcji, gdzie przeszedł na islam, służył w tureckim wojsku między innymi w randze marszałka[20].

Ulice

Plac Bema, tymczasowo zamknięty ruch tramwajowy.
Przebudowa głównego skrzyżowania.
Kamienica przy ul. Sienkiewicza 2/Bema 1.
Kamienica przy pl. Bema 4.
Mosty Młyńskie nad Odrą Północną.
Mosty Młyńskie w kierunku pl. Bema.

W pierwotnym założeniu układ ulic obejmował[2][3]:

  • z południa ulicę dochodzącą do wierzchołka trójkątnego placu, dziś nosząca nazwę ulica Świętej Jadwigi (Neue Sandstrasse, przekraczającej Odrę przez Mosty Młyńskie (Gneisenaubrücke)
  • na północ dwie ulice wychodzące z wierzchołków trójkąta:
    • ulica Jana Kilińskiego (Neue Junkernstr., od 1906 Herzogstrasse)
    • ulica Generała Józefa Bema (Gneisenaustrasse)
  • oraz w kierunku wschodnim, od skrzyżowania z ulicą Józefa Bema, ulica Henryka Sienkiewicza (Sternstrasse), oraz w kierunku południowo-wschodnim ulica Mieszka I (Friedensburgstrasse)

Opisany układ uległ znaczącej zmianie po wojnie, gdy okoliczna zabudowa miejska uległa zniszczeniu. W wyniku usunięcia nie nadających się do odbudowy budynków, a także likwidacji odcinka ulicy Jana Kilińskiego, sam plac uległ powiększeniu o teren ograniczony ulicami Józefa Bema od wschodu i ulicy Bolesława Prusa do północny. Kolejną zmianę w układzie komunikacyjnym wprowadziło wybudowanie nowego odcinka ulicy Bolesława Drobnera[1], którą prowadzi Trasa Mieszczańska[4].

Współczesne ulice[10]:

  • ulica Bolesława Drobnera, biegnie z zachodu do placu Józefa Bema, stanowi drogę klasy Z[21][14]
  • ulica Generała Józefa Bema, długości 222 m, łączy ulicę Henryka Sienkiewicza i ulicę Bolesława Prusa, jej przedłużeniem jest ulica Księcia Józefa Poniatowskiego[22]
  • ulica Henryka Sienkiewicza, biegnie od placu Bema, wschód-zachód jako przedłużenie ulicy Bolesława Drobnera
  • ulica Jana Kilińskiego, biegnie do Bolesława Prusa; wybudowano nowy łącznik do ulicy Bolesława Drobnera z ciągiem pieszym i zieleniom urządzoną
  • ulica Bolesława Prusa, biegnie od ulicy Jana Kilińskiego na północ od placu
  • ulica Na Szańcach, od placu Bema (od ulicy Józefa Bema)
  • ulica Mieszka I, biegnie od ulicy Henryka Sienkiewicza w kierunku Ostrowa Tumskiego
  • ulica Księcia Józefa Poniatowskiego, od ulicy Bolesława Prusa, stanowi przedłużenie ulicy Józefa Bema
  • ulica Świętego Marcina, biegnie od placu Bema i skrzyżowania z ulicą Świętej Jadwigi
  • ulica Świętej Jadwigi przez Mosty Młyńskie łączy plac Józefa Bema z lewym brzegiem Odry, gdzie położone jest Stare Miasto

Ponadto utworzono wzdłuż nabrzeża Odry Północnej bulwar biegnący od placu Józefa Bema w kierunku zachodnim, nazwany Bulwarem Słonecznym. Natomiast między ulicami Bolesława Prusa i Na Szańcach utworzono Skwer Skaczącej Gwiazdy.

Do placu przypisana jest jezdnia od ulicy Świętego Marcina (i Mostów Młyńskich położonych w ciągu ulicy Świętej Jadwigi) do ulicy Henryka Sienkiewicza. Droga ta ma długość 88 m. Stanowi drogę gminną, której przypisano klasę Z (zbiorcza)[23].

Ulicą Świętej Jadwigi, przez plac Józefa Bema i dalej ulicami Józefa Bema oraz Józefa Poniatowskiego, a także ulicą Bolesława Drobnera i dalej ulicą Henryka Sienkiewicza prowadzą linie tramwajowe, oraz Trasą Mieszczańską wytyczono linie miejskiej komunikacji autobusowej[12]. Na placu Józefa Bema (w ramach skrzyżowania placu oraz ulic: Józefa Bema, Henryka Sienkiewicza i Bolesława Drobnera) oraz na skrzyżowaniu ulic Józefa Bema, Bolesława Prusa i Józefa Poniatowskiego znajduje się sygnalizacja świetlna[24].

Układ urbanistyczny

Współczesny układ urbanistyczny placu obejmuje część południową, ograniczoną do krótkiej ulicy z torowiskiem tramwajowym długości 88 m[23], której pierzeję wschodnią tworzą zachowane kamienice[c][1], w ramach obowiązującego przeznaczenia tego terenu z funkcją podstawową określoną jako mieszkalnictwo, z dopuszczeniem usług i inne[25], a na zachodzie znajduje się zieleniec stanowiący początek Bulwaru Słonecznego nad Odrą Północną[16]. Natomiast północna część placu, powstała po wyburzeniu zniszczonych podczas oblężenia Wrocławia, w 1945 roku kamienic i pozostająca przez kolejne lata pustym skwerem[1], obecnie zabudowana jest kompleksem biurowym Bema Plaza[11][17], zgodnie z przeznaczeniem tego terenu w podstawowym zakresie jako usługi centrotwórcze, a w uzupełniającym między innymi dopuszczające zabudowę mieszkaniową wielorodzinną[14][26]. Wschodnią granicę tego obszaru wyznacza ulica Józefa Bema, za którą znajduje się zabudowa plombowa z lat 1986-1993, obejmująca budynki według projektu L. Konarzewskiego i innych[10] oraz początek Skweru Skaczącej Gwiazdy. Północna granica to ulica Bolesława Prusa, za którą znajduje się szpital, natomiast zachodnia granica terenu placu to nowy sięgacz ulicy Jana Kilińskiego, a za nim nowa zabudowa mieszkalno-usługowa. Na południu przebiega ulica Bolesława Drobnera (Trasa Mieszczańska[4]).

Bema Plaza

Bema Plaza, widok od strony placu.
pl. Gen. Bema, Plaza, wewnętrzne patio.

Północny obszar placu ograniczony ulicami: Jana Kilińskiego, Bolesława Drobnera, Józefa Bema i Bolesława Prusa, został zagospodarowany pod budowę kompleksu biurowego zrealizowanego w ramach inwestycji Bema Plaza[b] przeprowadzonej przez firmę Ghelamco Poland, wchodzącej w skład grupy Ghelamco Group. W budynkach znajdują się także apartamenty pod wynajem. Fasada budynku oparta jest na szklanej elewacji połączonej z piaskowcem[17]. Powierzchnia całkowita wynosi 54 449 m²[11], natomiast powierzchnia użytkowa wynosi 28 000 m²[17] (35 000 m²[11]). Kompleks budynków obejmuje także część mieszkalną, tzw. Rezydencja Tumska, z 71 lokalami mieszkalnymi, o realizacji której zdecydowano w 2007 roku[11]. Kompleks ma wewnętrzne patio z terenem zielonym, o powierzchni 2 500 m². Część biurowo-apartamentowa to obiekt klasy A, w którym znajduje się między innymi 23 000 m² biur i 4 000 m² powierzchni handlowo-usługowej zlokalizowanej w parterze budynków. Budowę rozpoczęto w 2005 roku, a zakończono w 2008 roku. Oficjalna uroczystość otwarcia miała miejsce we wrześniu 2008 roku. Projekt wykonało biuro Konior & Partners Architects. W 2008 roku obiekt nabyła niemiecka grupa Deka Immobilien, za cenę 106 milionów euro[11].

W budynku zastosowano do wykończeń elewacji i terenu między innymi następujące materiały[27]:

  • cokół budynku: polerowane płyty z hiszpańskiego granitu Bianco Cristal z charakterystycznymi zrostami ciemnoszarego kwarcu, zawierającymi wrostki biotytu
  • wyższe części elewacji: płyty monotonnego, kremowo-szarego drobnoziarnistego piaskowca szydłowieckiego
  • dwie fontanny w patio: ciemnoszary, chiński, polerowany granit Padang Dark (G654 według oznaczeń chińskich)
  • powierzchnia patio: różnorodne żwiry i otoczaki wykorzystane w małej architekturze

Inne obiekty

Rzeźba

Przy kompleksie Bema Plaza zrealizowano rzeźbę plenerową umieszczoną na rogu ulic: Bolesława Prusa i Józefa Bema. Dzieło wykonane zostało w szkle i umieszczone na postumencie, mającym formę ażurową, o wysokości 2,7 metra, w całości obłożonym płytami granulitu Kashmir Gold[27].

„Mapa” z XVI wieku

To rzeźba plenerowa zlokalizowana przy ulicy Bolesława Drobnera i nowego łącznika ulicy Jana Kilińskiego. Jej autorem jest Michał Gdak, który wygrał konkurs o nazwie „Identyfikacje miejsca”, zorganizowany przez firmę Ghelamco Poland wspólnie z władzami Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu, wśród studentów kierunku rzeźbiarstwa. Inspiracją dla jej kształtu była mapa z XVI wieku. Dzieło sztuki ma 1,4 metra „grubości” i wymiary 5,4 metra szerokości na 5,4 metra wysokości. W teren wokół rzeźby także wrysowana jest „siatka”, będąca jej odbiciem[28][29][30]. Realizacja wykonania rzeźby kosztowała około 40 tys. zł[30].

Układ przestrzenny rzeźby to[29]

... kompozycja przedstawiająca mapę Wrocławia, która łączy w sobie symbolikę przeszłych i najnowszych dziejów miasta. Plan projektu osadzony został na starej mapie miasta wykonanej według rysunku Berthela Weihnera z 1562 roku. Rzeźba zaplanowana została na dwóch historycznych siatkach miasta: układzie mostów oraz ulic. Historyczna mapa Wrocławia przedstawia w sumie 29 mostów na Odrze. Młody projektant połączył je liniami prostymi „Przyjąłem następującą zasadę – most o najniższej numeracji łączy się z mostem o najwyższym numerze”.

Szalet

Szalet.
Widok z Mostu Słodowego w kierunku Bulwaru Słonecznego i pl. Bema.

W południowej części placu, w obrębie zachowanego zieleńca znajduje się budynek szaletu miejskiego. Tu znajduje się również początek Bulwaru Słonecznego. Został zaprojektowany na przełomie lat 1907 i 1908 roku. Stoi do dziś[3][31].

Otoczenie

Obszar miasta, w obrębie którego położony jest plac, zabudowany jest budynkami mieszkalnymi i mieszkalno-usługowymi osiedla Ołbin, obejmującą zarówno zachowane kamienice jak i nową zabudowę mieszkalno-usługową i biurową[1][8]. Natomiast na południu znajduje się Śródmiejski Węzeł Wodny obejmujący liczne ramiona Odry i kanały wodne, tworzące liczne wyspy, a za nim Stare Miasto. Tuż przy placu, na południowy zachód od niego, ma swój początek obszar najstarszej części miasta – Ostrowa Tumskiego, niegdyś wyspy[5][6][32].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Bastiani Giovanni Battista (urodzony 1714, zmarły 1786), kanonik kapituły katedralnej we Wrocławiu.
  2. ↑ a b Budynki kompleksu Bema Plaza i Rezydencji Tumskiej mają adres: plac Józefa Bema 2 i ulica Bolesława Prusa 1.
  3. ↑ Adresy budynków wschodniej pierzei placu: plac Józefa Bema 3, 4, 5, 6 we Wrocławiu.

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Harasimowicz 2006 ↓, s. 65 (Bema Józefa, plac).
  2. ↑ a b Breslau Stadtplan 1903 ↓.
  3. ↑ a b c d Klimm 1908 ↓.
  4. ↑ a b c Harasimowicz 2006 ↓, s. 918 (Trasa Mieszczańska).
  5. ↑ a b c Bakuliński i in., Mosty i przeprawy 2007 ↓, s. 20-21.
  6. ↑ a b Bakuliński i in., Zabytki techniki ŚWW 2007 ↓, s. 45-46.
  7. ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 607 (Odra Ołbińska).
  8. ↑ a b Harasimowicz 2006 ↓, s. 621 (Ołbin).
  9. ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 560 (Mosty Młyńskie).
  10. ↑ a b c Harasimowicz 2006 ↓, s. 65 (Bema Józefa, ulica).
  11. ↑ a b c d e f g urbanity.pl 2015 ↓.
  12. ↑ a b wroclaw.pl schemat 2015 ↓.
  13. ↑ Uchwała LII/3184/06 2006 ↓, s. § 15 + zał. mapa.
  14. ↑ a b c d Uchwała VII/128/03 2003 ↓, § 17 + zał. mapa.
  15. ↑ Uchwała VII/128/03 2003 ↓, § 18 + zał. mapa.
  16. ↑ a b Uchwała XXXVII/855/13 2013 ↓, s. § 33 + zał. RYSUNEK PLANU.
  17. ↑ a b c d ghelamco.be 2008 ↓.
  18. ↑ Wratislavia.net n-p 2012 ↓, s. 54 (Gneisenauplatz).
  19. ↑ Wratislavia.net n-p 2012 ↓, s. 54 (Gneisenaubrücke).
  20. ↑ Zbrojewicz 2011 ↓.
  21. ↑ ZDiUM 2015 ↓, s. poz. 690.
  22. ↑ ZDiUM 2015 ↓, s. poz. 161.
  23. ↑ a b ZDiUM 2015 ↓, s. poz. 162.
  24. ↑ ZDiUM Wykaz sygnalizacji świetlnej 2013 ↓, s. 1 (poz. 16 plac Bema).
  25. ↑ Uchwała XXXVII/855/13 2013 ↓, s. § 21 + zał. RYSUNEK PLANU.
  26. ↑ Uchwała LII/3184/06 2006 ↓, s. § 12 + zał. mapa.
  27. ↑ a b Zagożdżon i Śpiewak 2011 ↓, s. 128 (PDF s. 6).
  28. ↑ Wysocki 2015 ↓.
  29. ↑ a b inwestycje.pl 2008 ↓.
  30. ↑ a b Towo 2008 ↓.
  31. ↑ ZDiUM Toalety 2012 ↓.
  32. ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 636-637 (Ostrów Tumski).

Bibliografia

  • Bema Plaza, Ghelamco Poland, 2008 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • Bema Plaza, urbanity.pl, 2015 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • Breslau Stadtplan, Bibliographisches Institut, 1903 [dostęp 2015-11-24]  (niem.).
  • Niemiecko-polski słownik nazw ulic, Wratislavia.net, 2012 [dostęp 2015-11-21]  (pol.).
  • Projekt rzeźby na Placu Bema we Wrocławiu wybrany, [w:] Inwestowanie, Sztuka, Inwestycje.pl S.A., 2008 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • Miejskie toalety publiczne, [w:] Infrastruktura, ZDiUM Wrocław, 20 czerwca 2012 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • Schemat stały komunikacji zbiorowej (BUS+TRAM+WRM)], Oficjalny Serwis Urzędu Miejskiego Wrocławia, 27 czerwca 2015 [dostęp 2015-11-26]  (pol.).
  • Wykaz dróg przebiegających przez miasto Wrocław, „ZDiUM/Infrastruktura/Ulice”, Ewa Mazur; sporządziła: Jolanta Gac /NOXE/, Wrocław: Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta, 8 października 2015 [dostęp 2015-11-20]  (pol.).
  • Wykaz sygnalizacji świetlnej, [w:] Infrastruktura, Sygnalizacja świetlna na wrocławskich skrzyżowaniach, ZDiUM Wrocław, 15 stycznia 2013 [dostęp 2015-11-24]  (pol.).
  • Grzegorz Bakuliński, Małgorzata Książkiewicz, Stanisław Januszewski, Ryszard Majewicz: Mosty i przeprawy. [w:] Trasy turystyczne dla m. Wrocławia. Otwarte (przestrzenne) Muzeum Techniki Wrocławia, Część 3. [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl – Strona miasta Wrocław, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2015-11-24]. (pol.).
  • UCHWAŁA NR LII/3184/06 RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA z dnia 8 czerwca 2006 r. w sprawie uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Placu Bema – część A, Wrocław, akty prawne, Biuletyn Urzędowy RMW z 27 czerwca 2006 r. Nr 6, poz.188, Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego z 7 lipca 2006 r. Nr 138, poz.2140, 8 czerwca 2006 [dostęp 2015-11-26]  (pol.).
  • UCHWAŁA NR VII/128/03 RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA z dnia 20 marca 2003 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Placu Bema – część A, Wrocław, akty prawne, Biuletyn Urzędowy RMW z 4 kwietnia 2003 r. Nr 3, poz.91, Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego z 28 maja 2003 r. Nr 68, poz.1546, 20 marca 2003 [dostęp 2015-11-26]  (pol.).
  • UCHWAŁA NR XXXVII/855/13 RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA z dnia 17 stycznia 2013 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w rejonie ulic Bolesława Drobnera i Henryka Sienkiewicza we Wrocławiu, Wrocław, akty prawne, Biuletyn Urzędowy RMW z 2013 r. poz.10. Tekst jednolity z 2014 r.: w formacie PDF – Obwieszczenie Rady Miejskiej Wrocławia z 20 marca 2014 r., Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego z 2013 r. poz.3042., Data ogłoszenia: 9 maja 2013 r., TEKST JEDNOLITY z 2014 r. – Obwieszczenie Rady Miejskiej Wrocławia z 20 marca 2014 r. (Dz.Urz.Woj.Doln. z 2014 r. poz.2105), 17 stycznia 2013 [dostęp 2015-11-26]  (pol.).
  • Grzegorz Bakuliński, Małgorzata Książkiewicz, Stanisław Januszewski, Ryszard Majewicz: Zabytki techniki Śródmiejskiego Węzła Wodnego. [w:] Trasy turystyczne dla m. Wrocławia. Otwarte (przestrzenne) Muzeum Techniki Wrocławia, Część 1. [on-line]. wrosystem.um.wroc.pl – Strona miasta Wrocław, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. [dostęp 2015-11-24]. (pol.).
  • JanJ. Harasimowicz JanJ. (red.), Encyklopedia Wrocławia, wyd. III poprawione i uzupełnione, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006, ISBN 83-7384-561-5, ISBN 978-83-7384-561-9  (pol.).
  • KarlK. Klimm KarlK., Gneisenauplatz, Neubau Einer Bedürfninsanstalt, [w:] Archiwum Budowlane miasta Wrocławia; Muzeum Architektury we Wrocławiu, Der Magistrat, Breslau, 24 marca 1908 [dostęp 2015-11-25]  (niem.).
  • Towo, Rzeźba stanie na pl. Bema, [w:] Wrocław, Wiadomości z Wrocławia, Wyborcza.pl, 24 stycznia 2008 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • TomaszT. Wysocki TomaszT., XVI-wieczna „Mapa” na pl. Bema, [w:] Turystyka, Atrakcje Wrocławia, Wrocław: Urząd Miejski Wrocławia, 2015 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • PawełP. Zagożdżon PawełP., AdamA. Śpiewak AdamA., Kamień w architekturze a geoturystyka miejska – przykłady z terenu Wrocławia, [w:] Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr 133 (Studia i Materiału nr 40), Wrocław: Politechnika Wrocławska, 2011 [dostęp 2015-11-25]  (pol.).
  • PawełP. Zbrojewicz PawełP., Gen. Józef Bem – dla Polski przeszedł na islam?, prawy.pl, 10 grudnia 2011 [dostęp 2015-11-26]  (pol.).

Linki zewnętrzne

  • Plac Bema Józefa, gen., [w:] woj. dolnośląskie, Wrocław, Nadodrze, Ołbin [online], fotopolska.eu [dostęp 2015-11-20]  (pol.).
  • pl. Bema Józefa, gen., [w:] Wrocław, Nadodrze, Ołbin [online], dolny-slask.org.pl (Wratislaviae Amici) [dostęp 2015-11-20]  (pol.).
  • Plac Bema [online], wikimapia.org [dostęp 2015-11-20]  (pol.).
  • Bema (zbiór projektów i zdjęć dotyczących m.in. Placu Bema) [online], Archiwum Budowlane miasta Wrocławia [dostęp 2015-10-30] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02]  (pol. • niem.).