Teksas

Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia.

Teksas

State of Texas

stan
28. stan od 29 grudnia 1845
Pomnik upamiętniający kowbojów Teksasu, w Austin
Pieczęć Flaga
Hymn: Texas, Our Texas
Dewiza: Friendship (Przyjaźń)
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Austin
Kod ISO 3166-2	US-TX
Gubernator	Greg Abbott (R)
Powierzchnia	695 662 km²[1]
Populacja (2023) • liczba ludności	30 503 301[2]
• gęstość	45,1 os./km²
Strefa czasowa	UTC-06:00 UTC-05:00
Języki urzędowe	de iure brak de facto angielski
Położenie na mapie USA
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Teksas (ang. Texas, wymowa:/ˈtɛksəs/^ⓘwymowa:/ˈtɛksəs/) – stan w południowej części Stanów Zjednoczonych, drugi pod względem powierzchni (po Alasce) i pod względem ludności (po Kalifornii). W 2022 roku liczył 30 milionów mieszkańców.

Położony na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej, sąsiadujący ze stanami Luizjana i Arkansas na wschodzie, stanem Oklahoma na północy i Nowym Meksykiem na zachodzie. Na południowym zachodzie graniczy z Meksykiem. Obszar w większości wyżynny (Wielkie Równiny), w części południowo-zachodniej niewielkie obszary górzyste, w części południowo-wschodniej Nizina Zatokowa.

Obszary metropolitalne Dallas–Fort Worth (7,6 mln mieszk.) i Houston (7,1 mln mieszk.) należą do 5 największych aglomeracji w Stanach Zjednoczonych. Stolicą jest Austin.

Baza przemysłowa Teksasu przyciągnęła w ostatnich dziesięcioleciach wiele firm i pracowników ze względu na łagodne regulacje i niskie podatki – jest to jeden z nielicznych stanów bez podatku dochodowego od osób fizycznych^[3].

Historia

 Osobny artykuł: Historia Teksasu (1519–1846).

• 1519 – Alonso Alvarez de Pineda wylądował na wybrzeżu Teksasu, ogłaszając ten teren posiadłością hiszpańską.
• 1821 – po uzyskaniu przez Meksyk niepodległości, Teksas stał się jego prowincją.
• lata 1820–1830 – w Teksasie osiedliło się 12 tys. Amerykanów, z których większość pochodziło ze stanów niewolniczych. Rząd meksykański przyznał osadnikom dużą autonomię lokalną.
• 1829 – rząd meksykański wprowadził na terenie całego państwa zakaz niewolnictwa i zakaz dalszej emigracji ze Stanów Zjednoczonych do Meksyku. Stosunki między Teksańczykami a Meksykanami zaczęły się pogarszać.
• 2 marca 1836 – Teksańczycy ogłosili powstanie Republiki Teksasu. Armia meksykańska zaatakowała w celu stłumienia rebelii, doszło do owianej później legendą bitwy o Alamo.
• 21 kwietnia 1836 – meksykańska armia została pokonana w bitwie nad rzeką San Jacinto przez mniejsze liczebnie oddziały teksańskie dowodzone przez generała Sama Houstona.
• 1836 – Teksas stał się oficjalnie republiką. Sam Houston został prezydentem. Na terenie nowo powstałej republiki zalegalizowane zostało niewolnictwo.
• 1 marca 1845 – prezydent John Tyler podpisał rezolucję o aneksji Teksasu przez Stany Zjednoczone.
• 4 lipca 1845 – Teksas ratyfikował akt o aneksji.
• 29 grudnia 1845 – Teksas został przyjęty do Unii jako 28. stan.
• 1846 – wybuchła wojna amerykańsko-meksykańska.
• 2 lutego 1848 – pomiędzy Meksykiem a Stanami Zjednoczonymi zostaje podpisany traktat w Guadalupe Hidalgo, na mocy którego Meksyk uznawał m.in. amerykańskie prawo do Teksasu. Zachodnia granica stanu została przesunięta z rzeki Nueces na rzekę Rio Grande.
• W roku 1861, gdy kolejne stany południowe występowały z Unii, również i Teksas z niej wystąpił.

Geografia

Ukształtowanie powierzchni przeważnie równinne i wyżynne, w środkowej części rozległa Wyżyna Edwardsa, należąca do Wielkich Równin, na północnym zachodzie równina Llano Estacado, na południowym wschodzie Nizina Zatokowa; na południowym zachodzie skrawek Gór Skalistych, z najwyższym szczytem Guadalupe Peak, 2667 m n.p.m^[4]. Około 12% powierzchni Teksasu, głównie w południowo-zachodniej części stanu, to pustynia^[5].

Klimat podzwrotnikowy, na wschodzie, zwłaszcza na wybrzeżach Zatoki Meksykańskiej, dość wilgotny (w Houston średni opad ok. 1100 mm), na zach. i płn. suchy (w El Paso poniżej 200 mm); średnia temperatura w styczniu od 0 °C na północy do 15 °C na południu, lipcu 25–29 °C^[4]. Główne rzeki: Rio Grande (z dopływem Pecos), Colorado, Brazos, Trinity, Red River (dopływ Missisipi)^[4]. W świecie roślinnym dominują prerie: na południowym zachodzie roślinność półpustynna, na północnym wschodzie lasy dębowo-hikorowe, w dolinie Rio Grande kolczaste sawanny subtropikalne^[4].

Teksas często nawiedzają burze i huragany, a Aleja Tornad obejmuje północną część stanu. Tornada najczęściej mają miejsce od kwietnia do czerwca. Huragan Harvey, który uderzył w wybrzeże Teksasu w 2017 roku wyrządził najdotkliwsze straty materialne w historii Stanów Zjednoczonych^[6].

Teksas znajduje się w dwóch strefach czasowych: UTC-06:00 (większa część stanu) i UTC-07:00 (część zachodnia).

Miejscowości

Houston

San Antonio

Dallas

Austin

Fort Worth

El Paso

Arlington

Corpus Christi

    Plano

Lubbock

Laredo

Irving      

Największe miasta w stanie Teksas, powyżej 250 000 mieszkańców (2021)^[7]

Na terenie stanu Teksas znajduje się 1221 miast (city lub town) i wsi (village), w tym 3 o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 40 powyżej 100 000 mieszkańców, 242 powyżej 10 000 mieszkańców, a 789 powyżej 1000 mieszkańców (2021 r.)^[7].

Lista miejscowości zamieszkanych przez 40 000 lub więcej osób (2021 r.)^[7]:

Demografia

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Teksas liczy 29 145 505 mieszkańców, co oznacza wzrost o 3 999 944 (15,9%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010^[8]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 6,9% populacji, 25,5% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 12,9% to osoby mające 65 i więcej lat. 50,3% ludności stanu stanowią kobiety^[9].

Chociaż stan odnotował znaczny wzrost ludności w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci, wzrost ten nie był równomiernie rozłożony w całym stanie. W ciągu XX i XXI wieku wzrost miał miejsce przede wszystkim w największych aglomeracjach i otaczających je hrabstwach. Populacja w Teksasie staje się coraz bardziej miejska. W 2010 roku 84,7% populacji Teksasu mieszkało na obszarach miejskich. Obszary metropolitalne Teksasu należą do najszybciej rozwijających się w kraju^[10].

Język

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami są^[11]:

• język angielski – 65,8%,
• język hiszpański – 29,21%,
• język wietnamski – 0,75%.

Rasy i pochodzenie

W 2019 roku 73,4% mieszkańców stanowi ludność biała (41,1% nie licząc Latynosów), 12,3% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 5,0% to Azjaci, 2,9% ma rasę mieszaną, 0,5% to rdzenna ludność Ameryki i 0,1% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 39,7% ludności stanu^[12].

Do największych grup należą osoby pochodzenia meksykańskiego (33,3%), afroamerykańskiego, niemieckiego (7,9%), irlandzkiego (5,8%), angielskiego (5,7%) i „amerykańskiego” (5,5%). Do innych większych grup należą osoby pochodzenia francuskiego (581,6 tys.), włoskiego (515,8 tys.), hinduskiego (483,2 tys.), afrykańskiego (446,3 tys.), szkockiego (373,6 tys.), salwadorskiego (363,8 tys.), polskiego (311,1 tys.), wietnamskiego (253 tys.), szkocko–irlandzkiego (243,8 tys.), portorykańskiego (239,2 tys.) i chińskiego (223 tys.)^[13].

Religia

Struktura religijna w 2014^[14]:

• protestanci – 50%:
  • ewangelikalni – 31%,
  • głównego nurtu – 13%,
  • historycznie czarni protestanci – 6%,
• katolicy – 23%,
• bez religii – 18% (w tym: 3% agnostycy i 2% ateiści),
• pozostałe religie – 9% (w tym: mormoni, świadkowie Jehowy, muzułmanie, hinduiści, żydzi, buddyści, prawosławni, Kościół Jedności, sikhowie, scjentyści, bahaiści, chrystadelfianie, New Age i unitarianie uniwersaliści^[15]).

W 2020 roku Kościół katolicki pozostaje największą pojedynczą organizacją religijną w Teksasie^[15]. Hrabstwa rzymskokatolickie są przede wszystkim skupione w południowym Teksasie wzdłuż granicy z Meksykiem. Im bardziej na północ tym większa przewaga protestantów^[16][17].

Do największych ewangelikalnych kościołów (z ponad 500 tys. członków) należą: Południowa Konwencja Baptystyczna, lokalne kościoły bezdenominacyjne (np. Kościół Lakewood) i Kościoły zielonoświątkowe. Znaczące są także Kościoły Chrystusowe i Narodowa Misyjna Konwencja Baptystyczna Ameryki. Protestantyzm głównego nurtu reprezentowany jest głównie przez Zjednoczony Kościół Metodystyczny, który jest trzecią co do wielkości organizacją religijną w Teksasie^[15].

Teksas ma znaczące społeczności mormonów, świadków Jehowy i muzułmanów, z których każda obejmuje ponad 300 tys. wyznawców (1% populacji). Ponad trzy czwarte muzułmanów i przeszło połowa mormonów zamieszkiwało obszary metropolitalne miast Dallas i Houston^[15].

Podział administracyjny

 Osobny artykuł: Lista hrabstw w stanie Teksas.

Stan dzieli się na 254 hrabstwa.

Gospodarka

Produkt krajowy brutto Teksasu w 2015 roku osiągnął wartość 1475,5 mld USD^[18], co uplasowało stan 2. miejscu (po Kalifornii) w Stanach Zjednoczonych^[18]. Roczny wzrost PKB w 2016 roku wyniósł tylko 0,4%, co było jedną z niższych wartości w Stanach Zjednoczonych (średnia dla wszystkich stanów w 2016 roku wyniosła 1,5%)^[19]. W przeliczeniu na głowę mieszkańca w 2016 roku PKB wyniósł 53 795 USD co uplasowało stan na 13. miejscu spośród amerykańskich stanów (średnia krajowa w 2016 wyniosła 50 577USD)^[20].

Rolnictwo

Podstawą gospodarki jest wysokotowarowe rolnictwo. W Teksasie dominują wielkie farmy o pow. powyżej 1000 ha^[4]. Teksas zajmuje pierwsze miejsce w USA pod względem pogłowia bydła, owiec oraz produkcji bawełny i sorgo^[4]. Dodatkowo już od pierwszej połowy XIX w. na rozległych plantacjach uprawia się także pszenicę, ryż, kukurydzę i orzeszki ziemne^[4]. Teksas jest czołowym producentem arbuzów i zajmuje drugie miejsce pod względem produkcji marchwi i dyni. Jest także głównym producentem grejpfrutów, pomarańczy, papryki, kapusty, ogórków, grzybów i szpinaku^[21].

Przemysł i energia

Teksas jest największym producentem energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych^[4]. Na terenie stanu licznie występują złoża surowców mineralnych m.in. 30% krajowego wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego, 50% siarki, ponadto wydobywa się grafit, gips, sól kamienna, baryt, rudy żelaza, magnezyty^[4].

Teksas jest liderem w produkcji energii elektrycznej z wiatru, wytwarzając prawie trzy dziesiąte całości energii wiatrowej USA. Stan ten jest też drugim największym producentem węgla brunatnego w kraju^[22].

Teksas posiada wysoko rozwinięty przemysł maszynowy, lotniczy, zbrojeniowy, samochodowy, petrochemiczny, rafineryjny, chemiczny, elektrotechniczny, elektroniczny, odzieżowy^[4]. Houston to jeden z największych na świecie ośrodków przemysłu naftowego. W stanie dzięki niskim podatkom mają swe siedziby liczne przedsiębiorstwa między innymi: AT&T, American Airlines, Continental Airlines, Dell, ExxonMobil, Frito-Lay. W Houston znajduje się także jeden z głównych ośrodków NASA.

Transport

Teksas posiada dobrze rozwiniętą komunikację morską m.in. port w Houston i w Corpus Christi^[4]. Równie dobrze rozwinięta jest komunikacja lotnicza m.in. Port lotniczy Dallas-Fort Worth^[4]. Stan przeplata wiele autostrad i dróg, a także liczne rurociągi i gazociągi^[4].

Polityka

Gubernatorem stanu obecnie jest republikanin Greg Abbott. W senacie stan reprezentują republikanie John Cornyn i Ted Cruz, a w izbie reprezentantów 23 republikanów i 9 demokratów.

Stan ma legislaturę składającą się z Senatu i Izby Reprezentantów. Senat składa się 31 senatorów: 19 republikanów i 12 demokratów. Izba reprezentantów składa się ze 150 członków: 95 republikanów i 55 demokratów. Ze stanu pochodzi trzech prezydentów: Lyndon Baines Johnson, George H.W. Bush, George Walker Bush.

Prawo

W teksańskim prawodawstwie figuruje kara śmierci^[23]. Teksas słynie z najsurowszego prawa w Stanach Zjednoczonych^[24]. Obowiązuje tam prawniczy system common law oparty na prawie precedensowym. W stanie obowiązuje daleko idące prawo do posiadania broni palnej i prawo własności. m.in. można zabić osobę, która wtargnęła na prywatną posesję^[25]. Teksas był jednym z ostatnich stanów, w których obowiązywały tzw. sodomy law – „prawa o sodomii”, które zabraniały stosunków homoseksualnych. Zniesione zostały one w 2003 roku^[26].

Uczelnie

• Dallas Theological Seminary
• Uniwersytet Teksański w Austin
• Texas Tech University
• Texas A&M University
• Lamar University of Technology

Zobacz też

• Centrum Medyczne w Teksasie

Przypisy