Carl Scheele

Carl (Karl) Wilhelm Scheele (ur. 9 grudnia 1742 w Stralsundzie, zm. 21 maja 1786 w Köping) – niemiecko-szwedzki aptekarz i chemik, odkrywca m.in. tlenu, chloru, wolframu i manganu.

Życiorys

Urodził się 9 grudnia 1742 r. w Stralsundzie na Szwedzkim Pomorzu jako siódme z 11 dzieci niemieckojęzycznego^[1] browarnika i kupca zbożowego^[2]. Ojciec zbankrutował kilka lat później, wskutek czego rodzina popadła w nędzę^[3]. Z tego powodu Carl nie uzyskał formalnego wykształcenia i wcześnie^[4], w wieku 14 lat, zaczął zdobywać zawód^[2]. Od 1757 r.^[1] zarobkował jako praktykant w aptece Martina Baucha w Göteborgu^[3], a praca ta zainteresowała go na tyle, że zaczął czytać wszystkie dostępne mu książki i prowadzić eksperymenty^[1]. Pomagała mu w tym świetna pamięć. Bauch zauważył zdolności Scheelego i zachęcał go do poszerzania wiedzy^[3]. Zapoznał się tam też z dużą liczbą prac Georga Stahla, zwolennika teorii flogistonu^[2], a także z dziełami Hermanna Boerhaavego, Johanna Kunckela, Nicolasa Lemery'ego i Caspara Neumanna. Po sześciu latach z powodzeniem zdał egzamin aptekarski^[3].

Dwa lata później, w 1765 r., Scheele podjął pracę w aptece w Malmö u Petera Kjellstroma, który także zachęcał go do dalszej nauki^[3]. Tam też poznał m.in. Andersa Jahana Retziusa, który nauczył go sporządzać regularne notatki laboratoryjne^[1]. W 1770 r. Scheele wydał swoją pierwszą publikację, dotyczącą wyizolowania kwasu szczawiowego^[3]. Trzy lata później przeniósł się do pracy w Sztokholmie, gdzie miał też nadzieję na bliższy kontakt ze światem naukowym, a dwa lata później przeniósł się do Uppsali, gdzie poznał m.in. Johana Gottlieba Gahna i nawiązał współpracę z Torbernem Bergmanem, który nauczył go planować eksperymenty i uczynić je bezpieczniejszymi^[1]. W Uppsali Scheele pracował jako dyrektor w dużym laboratorium farmaceutycznym^[2].

W 1772 r. osiadł w Köping, zostając właścicielem apteki^[1] i zajmując się jednocześnie pracą badawczą^[3]. Dzięki swojej pracy o kwasie szczawiowym został w 1774 r. przyjęty do Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk^[3], która wypłacała mu pensję, z której mógł prowadzić badania^[1], lecz uczestniczył tylko w jednym jej posiedzeniu. Od 1785 r. chorował, wykazując objawy choroby nerek i nieustalonej do dziś choroby skóry^[2]. 19 maja 1786 r.^[3] ożenił się z Margaretą Pohl, wdową po poprzednim właścicielu jego apteki^[2], która pracowała u niego jako gospodyni^[1]. Scheele zaręczył się z nią już wcześniej, odkładał jednak długo ślub uzasadniając to brakiem odpowiedniego majątku. Jednocześnie odrzucił propozycje objęcia posady nadwornego chemika w Sztokholmie, Berlinie i Londynie^[3].

Zmarł przedwcześnie 21 maja 1786 r. w Köping, zły stan zdrowia spowodowała praca nad szkodliwymi związkami bez odpowiedniej wentylacji^[1], miał też zwyczaj smakowania izolowanych substancji (opisał smak m.in. cyjanku wodoru i innych trucizn); ponadto wielokrotnie wdychał także chlor podczas prezentacji, chociaż zdawał sobie sprawę z jego toksyczności^[3]. Za sprawą pośpiesznego ślubu Scheele chciał zabezpieczyć Margaretę Pohl, która – jako wdowa – została ponownie właścicielką apteki^[2].

Praca badawcza

Pomimo że nie miał profesjonalnego laboratorium i pracował w trudnych warunkach, jego dorobek jest obszerny. Najbardziej znany jest^[1] z odkrycia tlenu, którego dokonał prawdopodobnie w 1770 r.^[2] metodą prażenia tlenku rtęci^[3] (wcześniej od Josepha Priestleya^[5]), a także obliczył przybliżoną jego zawartość w powietrzu, jednak wyniki interpretował według teorii flogistonu^[1]. Publikacja tego odkrycia nastąpiła jednak dopiero w 1777 r., dwa lata później niż w przypadku Priestleya^[2]. W 1770 r. Retzius wymienił go jako kluczowego współpracownika w otrzymaniu kwasu winowego^[1], w tym samym roku ukazała się jego pierwsza własna praca o otrzymywaniu kwasu szczawiowego^[4].

W 1774 r. pod wpływem Bergmana opublikował pracę opisującą skutki potraktowania piroluzytu kwasem solnym. Scheele otrzymał wówczas gazowy chlor oraz tlenek baru^[1]. Nie został jednak uznany za odkrywcę chloru, ponieważ jego produkt był mieszaniną chloru z powietrzem, a prawidłowy opis chloru jako nowego pierwiastka chemicznego wykonał dopiero Haumphry Davy^[2]. Scheele wykazał jego właściwości wybielające i odkrył, że w połączeniu z sodem tworzy sól kuchenną^[2]. Badając braunsztyn przewidział istnienie manganu^[3] (nadał mu też nazwę)^[6], jednak nie umiał go wydzielić ze względu na braki w wyposażeniu swojego laboratorium^[4]. Otrzymał tlenek wolframu(VI) w wyniku ogrzewania wolframianu wapnia (obecnie zwanego scheelitem)^[2] i przewidział istnienie wolframu (1781)^[6], który potem wyodrębnił Fausto Elhuyar^[3]. Prowadził badania nad kwasami nieorganicznymi, w tym odkrył kwas arsenowy, molibdenowy^[1], azotowy(III)^[5] i wolframowy^[1] Przewidział istnienie molibdenu (1778)^[6] za sprawą otrzymania kwasu molibdenowego, jednak czysty metal uzyskał dopiero Peter Hjelm^[3]. Rozróżnił również molibdenit i grafit^[1], jako pierwszy uznając grafit za odmianę węgla^[7]. Niezależnie od Daniela Rutherforda odkrył również azot^[3].

Opisał właściwości kwasu fluorowodorowego i jego licznych soli^[1], otrzymując kwas z fluorku wapnia^[2]. Wyizolował również tlenek węgla(II), siarkowodór, amoniak, fluorek wapnia, arszenik^[5] i gazowy chlorowodór. W trakcie badań nad arsenem otrzymał wodoroarsenin miedzi(II), nazywany zielenią Scheelego, a także ustalił skład błękitu pruskiego i boraksu. Jest także autorem nowych metod uzyskiwania eterów, kalomelu, magnezu^[2]. Badał związki fosforu^[1] i został twórcą wysokowydajnej metody uzyskiwania fosforu^[4], która przyczyniła się do rozwoju szwedzkiego przemysłu produkcji zapałek^[2], jego odkrycia przyczyniły się do powstania technik bielenia chlorem i otrzymywania fosforu z popiołu kostnego, a także udoskonalenia otrzymywania sody^[5]. Jako pierwszy dokładnie opisał przebieg ciemnienia chlorku srebra pod wpływem światła (1777 r.)^[5], co miało istotny wpływ na późniejszy rozwój fotografii^[2]. Jego badania doprowadziły do odkrycia fluorku krzemu w 1771.

Odkrywca wielu kwasów organicznych m.in. winowego, szczawiowego, mlekowego, tetrahydroksyheksanodiowego, moczowego, pruskiego, cytrynowego, jabłkowego, galusowego i pirogalusowego. Ponadto wyizolował kazeinę, pierwsze aldehydy^[1] i glicerynę (1783, jednak nazwę tę nadał jej dopiero Michel-Eugène Chevreul)^[8]. Opisał metodę zbliżoną do pasteryzacji^[9], jednak jego publikacja przeszła bez echa^[4]. Przeprowadził pierwsze badania adsorpcji gazów na węglu drzewnym^[10] oraz katalitycznej estryfikacji kwasów organicznych kwasami mineralnymi w 1781.

Łącznie w swoich zaszyfrowanych notatkach opisał 15-20 tys. eksperymentów, z których opublikowano niewielką część^[1]. W 1892 r. Adolf Nordenskiöld opublikował wybór notatek Scheelego^[2].

Przypisy