Chronologia

Ten artykuł od 2020-11 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Chronologia – nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, a także oznaczeniu wydarzeń, zjawisk na podstawie przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka).

Chronologia może być:

• matematyczna, czyli astronomiczna, która bada ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem czasu (czyli przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi oraz rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi;
• techniczna, czyli historyczna, która bada historyczne podziały czasu, dokonywane głównie na podstawie ruchów ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów używanych obecnie^[1].

Chronologia historyczna jest jedną z nauk pomocniczych historii. Jest niezbędna do ustalenia czasu powstania źródeł.

Chronologia astronomiczna

Podstawowe pojęcia:

• doba
  • syderyczna – ruch wobec gwiazdy – 23 h 56 min 4 s
  • słoneczna – ruch wobec słońca (różnica ok. 51 s)
  • średnia słoneczna – 24 h – sztuczna, ale wygodna^{[według kogo?]}
• miesiąc
  • synodyczny – między dwiema fazami księżyca (jest ich 8) – 29 dni 12 h 44 min 2,8 s;
  • syderyczny – od południka niebieskiego do tego samego – 27 dni 7 h 43 min 4,7 s.
• rok
  • zwrotnikowy (21 marca – równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min 46 s;
  • syderyczny – „od gwiazdy do gwiazdy” – 365 d 6 h 9 min 9 s.

Sposoby i narzędzia do mierzenia czasu

Pierwotne sposoby mierzenia czasu

• obserwacja cienia (gnomon – przedmiot, którego cień obserwujemy, (np. cień człowieka, drzewa, kijka), obserwacja księżyca (fazy lunarne);
• cykle świąt (np. wielkanocny, zielonoświątkowy, Bożego Narodzenia);
• obserwacja okresu wegetatywnego przyrody (np.: zmiany w przyrodzie, pory roku, okresowe zachowania zwierząt).

Narzędzia do mierzenia czasu

• zegar równikowy – wskazówka umieszczona równolegle do osi ziemi, a więc pod takim kątem, pod jakim się znajduje na danej szerokości geograficznej;
• zegar słoneczny poziomy – wskazówka to trójkąt o kącie ostrym równym szerokości geograficznej i położony na linii północ-południe;
• zegary piaskowe i wodne – klepsydry (od greckiego słowa oznaczającego złodziejkę wody), niedokładne ze względu na różną grubość ziaren piasku i zmienność ciśnienia;
• zegary ogniowe, działające na zasadzie spalania materiału np.: oliwy, świecy, kulki zawieszonej na nici;
• zegary kołowe – na wał nawinięty sznur z obciążnikiem; niedokładne: wymagały smarowania, nawijania i pomimo wprowadzenia sprężyny znacznie przyspieszały pod koniec cyklu;
• zegary wahadłowe (po wynalezieniu wahadła przez Galileusza w 1584 roku; Huygens – r. 1656);
• zegary kwarcowe (obecnie powszechnie stosowane);
• zegary atomowe (ciągle w fazie rozwojowej).

Kalendarze

Przykładowe kalendarze:

• juliański (wprowadzony w 46 p.n.e. od 1 stycznia 45 p.n.e. przez Cezara jako najwyższego kapłana, opracowany przy pomocy astronoma aleksandryjskiego Sozygenesa^[2]) – 365 dni co 4 lata 366, a jednak różnica do roku zwrotnikowego dawała 11 minut czyli 1 dzień na 128 lat, co powodowało problemy przy wyznaczaniu Wielkanocy (ubytek 1 dnia w ciągu 128 lat), pierwsza równonoc wiosenna 25 marca 46 roku p.n.e., 12 miesięcy, 2 × 24 lutego w roku przestępnym, Wielkanoc „cofała się” o jeden dzień co 128 lat^[3];
• gregoriański – wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, opracowali go bracia Luigi i Antonio Lilo^{[potrzebny przypis]}, został ogłoszony bullą Inter gravissimas w 1582. Po 4 października miał nastąpić od razu 15; co 400 lat opuszcza się 3 dni przestępne, gdy są to setki niepodzielne bez reszty przez 400: np. 1700, 1800, 1900, ale 2000 już był rokiem przestępnym^[4];
• francuski rewolucyjny (funkcjonował od 22 września 1792 do 1 stycznia 1806), 4 letnie cykle, nowy rok od 22 września, 12 miesięcy (m.in. brumaire, termidor, itd.), 30-dniowy miesiąc, ostatni miesiąc 5 lub 6 dni więcej (w zależności); dekady zamiast tygodni (zniesione w 1802 roku)^[5].
• muzułmański
• irański
• kalendarz buddyjski
• kalendarz żydowski

 Osobny artykuł: kalendarz.

Ery

 Osobny artykuł: Era kalendarzowa.

• era dionizyjska (era chrześcijańska) – od r. 1 n.e. (brak roku 0) ustalona przez Dionizego Małego^[6],
• era bizantyjska – od r. 5508 p.n.e. (od stworzenia świata)^[7],
• era olimpijska – od r. 776 p.n.e. (pierwsza olimpiada)^[7],
• era żydowska (do XI wieku era Seleucydów – początek 312 p.n.e.), później od stworzenia świata – początek 7 października 3761 p.n.e.^[7],
• era mahometańska – od r. 622 n.e. (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (Hedżra)^[7],
• era rzymska lub warrońska – od r. 753 p.n.e. (założenie Rzymu),
• indykcje (podatek rzymski), wprowadzony od 313 roku n.e. – płacony co 15 lat (obliczanie: Indykcji rok + 3 podzielić przez 15 = indykcja; reszta przy dzieleniu to indykcja, brak reszty = zawsze 15, Indykcje w Bizancjum rok podzielić przez 15; reszta przy dzieleniu to indykcja, jej brak = zawsze 15);
• według lat panowania władców, papieży,
• era rewolucyjna lub republikańska (od proklamacji Republiki, tj. 22 września 1792)^[8],
• era masońska (od 4000 roku p.n.e.)^[8].

Początek roku

• styl Obrzezania (łac. Circumcisio) – 1 stycznia (Cezar 45 p.n.e.; nazwa późniejsza, z czasów chrześcijańskich)^[9];
• styl marcowy – 1 marca – republikański Rzym i Frankowie do Pepina Małego^[9];
• styl Zwiastowania – od 25 marca (Florencja i Piza)^[9];
• styl wielkanocny (francuski) – od IX w. na terenie Francji^[9];
• styl bizantyjski – 1 września – Bizancjum, południowe Włochy i Rosja w latach 1492–1700^[9];
• styl Narodzenia Pańskiego – 25 grudnia – Polska, Państwo Kościelne, Anglia (do XIII wieku), Niemcy i Czechy^[9].

Podział roku

• Na pory roku^[10]:
  • wiosna – od 22 lutego (święto Katedry św. Piotra);
  • lato – od 25 maja (św. Urbana);
  • jesień – od 24 sierpnia (św. Bartłomieja);
  • zima – 11 listopada (św. Marcina).
• Miesięczny^[10]:
  • Ianuarius (Janus – styczeń),
  • Februarius (św. Oczyszczenia – luty),
  • Martius (bóg wojny, Mars – marzec),
  • Aprilis (otwarcie – wiosna – kwiecień),
  • Maius (Maia – matka Merkurego – maj),
  • Iunius (Junona – czerwiec),
  • Iulius (Juliusz Cezar – lipiec),
  • Augustus (Oktawian August – sierpień),
  • September (wrzesień),
  • October (październik),
  • November (listopad,
  • December (grudzień; łacińskie nazwy tych ostatnich – od kolejnych liczb w języku łacińskim).
• Dni tygodnia:
  • 7-dniowy tydzień – rzymski – niezbadane orientalne pochodzenie^{[potrzebny przypis]}: Saturni, Solis, Lunae, Martis, Mercurii, Iovis, Veneris^[11];
  • 7-dniowy tydzień – „łaciński” – Dies dominica (niedziela), feria secunda (poniedziałek), tertia (wtorek), quarta (środa), quinta (czwartek), sexta (piątek), sabbatum (sobota).
• Podział dnia – godziny nierówne (horae inaequales)
  • Dzień naturalny (tota dies, dies naturalis, dies integra)
  • Media nox – północ
  • Ante lucem – brzask
  • Mane – ranek
  • Ad meridiem – przed południem
  • Meridies – południe
  • Occasus solis – zachód słońca
  • Crepusculum – zmierzch
  • Godziny kanoniczne (horae canonicae) przed XIII w.
  • Matutina – trzecia część nocy (ranna msza)
  • Prima – rozpoczyna dzień o wschodzie słońca, czyli między godz. 4 a 8 rano w zależności od pory roku
  • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
  • Sexta – południe
  • Nona – połowa popołudnia
  • Vespera – przed zachodem słońca
  • Completorium – po zachodzie słońca
• Godziny kanoniczne (horae canonicae) od XIII w.
  • Prima
  • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
  • Nona – południe
  • Vespera – połowa popołudnia

Święta

• pridie – dzień przed,
• quattuor tempora – suche dni (post),
• Dominica invocavit – pierwsza niedziela wielkiego postu,
• świętego Stanisława – 8 maja i 27 września (przeniesienie relikwii),
• Dominica resurrectionis – Wielkanoc,
• septuagesima – siedemdziesiątnica,
• dies cinerum, caput ieiunii – Środa popielcowa,
• quadragesima – wielki post,
• ascensio Domini – Wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa (40 dni po Wielkanocy),
• Dominica Pentecostes – zielone świątki (50 dni pod Wielkanocy),
• Dominica prima adventus – pierwsza niedziela adwentu,
• Conductus Paschae, albis – pierwsza niedziela pod Wielkanocy, –
• post epiphaniam – po 3 królach,
• de passione – niedziela męki Pańskiej,
• de palmis – Niedziela Palmowa,
• maior hebdomada – Wielki Tydzień,
• cena Domini – Wielki Czwartek,
• Parasceve – Wielki Piątek,
• sabbatum sanctum – wielka sobota,
• octava – 7+1 dni,
• feria infra octavam – dzień w oktawie,
• dies octava – 8 dzień oktawy,
• cyzjojany – obrzezanie – 1 stycznia,

Obliczanie

a) Obliczanie cyklu słonecznego dla roku:

rok+9/28=wynik;

reszta to liczba, gdy jej nie ma to=28,

b) Obliczanie Dnia Wielkanocy:

(rok+1)/19=wynik;

reszta to złota liczba, gdy jej nie ma to=19,

c) Obliczanie indykcji:

rok+3/15=indykcja;

reszta – indykcja, brak reszty=15,

d) Obliczanie indykcji dla Bizancjum:

rok/15;

reszta – indykcja, brak=15,

e) Obliczanie kalend:

dni miesiąca+2-liczba kalend,

f) Obliczanie Id:

13 lub 15 (mar-ma-jul-o)+1-ida,*

g) Obliczanie nony:

5 lub 7 (mar-ma-jul-o)+1-nona,*

(*) Mar-ma-jul-o = marzec, maj, lipiec, październik – dla tych miesięcy liczba 15 (Idy), 7 (nony).

Chronologia w archeologii

Chronologia względna

Chronologia względna – jedna z metod ustalania chronologii w archeologii. Zajmuje się określaniem tego, które z porównywanych źródeł archeologicznych jest starsze. Stosowanie tej metody nie pozwala jednak określić wieku znaleziska.

W ustalaniu chronologii względnej stosuje się m.in. następujące metody:

• metoda typologiczna – analizowanie podobieństw formalnych pomiędzy zabytkami;
• metoda seriacji – analizowanie zmian i cech w badanych przedmiotach;
• metoda analizy stylistycznej – analizowanie stylu w zabytkach, które posiadają zdobienia;
• metoda stratygraficzna – analizowanie położenia zabytków względem siebie, a także badanie warstw geologicznych lub kulturowych w miejscach, gdzie znaleziska odkryto;
• metoda planigraficzna – uwzględnianie stanowisk archeologicznych oraz miejsc znalezisk na planach; uzyskuje się dzięki temu obraz zasięgu stanowisk, jak również obszarów występowania znalezisk.

Chronologia bezwzględna

Chronologia bezwzględna (inaczej absolutna) pozwala na określanie wieku znalezisk (zob. też datowanie bezwzględne).

W tym celu stosuje się następujące metody:

• metoda radiowęglowa – polega na badaniu zawartości radioaktywnego izotopu węgla ¹⁴C; daje to możliwość określenia przybliżonego wieku znaleziska;
• metoda argonowo-potasowa – wykorzystuje się w niej właściwości rozpadu pierwiastków promieniotwórczych;
• metoda uranowo-torowa – jw.;
• metoda iłów warstwowych, inaczej warwochronologia – wprowadzona przez szwedzkiego geologa Gerarda de Geera metoda wykorzystująca określanie czasu trwania kolejnych stadiów recesji lodowców na podstawie obliczenia ilości ilastych warstw w przylodowcowych zbiornikach wodnych w ciągu roku;
• metoda dendrochronologiczna – polegająca na badaniu słojów drzew kopalnych (w Polsce przede wszystkim dębów i sosen); metoda ta pozwala na ustalenie czasu ścięcia drzewa z dokładnością do 1 roku;
• metoda napływu importów – analiza tzw. importów z obszarów opracowanych już pod względem chronologii historycznej (gł. analiza monet itp.);
• metoda termoluminescencji – analizowanie zmian strukturalnych w niektórych minerałach (głównie kwarc, cyrkon);
• metoda paleomagnetyczna – ustalanie wieku danego znaleziska na podstawie nawiązania do wydarzeń paleomagnetycznych oraz rytmów zmian pola magnetycznego.

Zobacz hasło chronologia w Wikisłowniku

Przypisy

Bibliografia

• Józef Szymański: Nauki pomocnicze historii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-16171-2.
• Bronisław Włodarski, Chronologia polska (1957, redakcja pracy zbiorowej, reprint 2007 ISBN 83-01-14949-3)
• LudwikL. Zajdler LudwikL., Dzieje zegara, Warszawa: „Wiedza Powszechna”, 1980, ISBN 83-214-0132-5, OCLC 749441215 .brak strony (książka)
• Wielka historia Polski, t. I Do 1320, Wydawnictwo Pinnex, ISBN 83-86651-30-X.