Brzoza brodawkowata
 | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | bukowce | ||||
| Rodzina | brzozowate | ||||
| Rodzaj | brzoza | ||||
| Gatunek | brzoza brodawkowata | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Betula pendula Roth Tent. Fl. Germ. 1:405. 1788[3] | |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||||
 najmniejszej troski | |||||
| |||||
| |||||
Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła (Betula pendula Roth)[5] – gatunek drzewa z rodziny brzozowatych (Betulaceae Gray). Wymieniana też pod nazwami: brzoza gruczołowata[6], brzezina, brzoza biała[7]. Występuje w chłodniejszych rejonach Azji i Europy oraz w Afryce Północnej (Maroko), rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata[8]. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
Morfologia
- Pokrój
- Osiąga do 30 m wysokości. Korona jest silnie rozwinięta, u starszych drzew rzadka, z długimi, cienkimi i zwisającymi z konarów gałązkami[9].
- Pień
- Kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone[9].
- Liście
- Ciemnozielone na powierzchni górnej, a na dolnej jaśniejsze, zielonawoszare. Posiadają charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie. Nerwy są lekko brunatne lub prawie białe. Liście o długości 3–7 cm i 2–5 cm szerokości oraz długim ogonku. Blaszka liściowa ma brzeg podwójnie ząbkowany. Jest trójkątna lub romboidalna i o nasadzie szeroko klinowatej bądź ściętej. Nasada po każdej stronie jest lekko zaokrąglona lub niezaokrąglona a szczyt długi i ostro zakończony[10]. Młode liście są lepkie i słabo owłosione, szybko stają się całkiem nagie. Ogonek liściowy jest nagi i ma do 3 cm długości[9].
- Kwiaty
- Kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami. Kwiaty męskie, mające postać kotków, występują na końcach starszych pędów, żeńskie natomiast na końcach młodszych krótkopędów. Są podobne do kotek brzozy omszonej.
- Owoce
- Orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2-3 razy szerszymi od orzeszków. Łuski owocowe są trójklapowe. Klapki boczne, dłuższe od środkowej, są odgięte w dół.
Biologia i ekologia
Megafanerofit, żyje ok. 100 lat. Kwitnie w kwietniu, o około 10 dni wcześniej niż brzoza omszona. Jest wiatropylna, a jej lekkie nasiona zaopatrzone w skrzydełka rozsiewane są przez wiatr często na duże odległości, dlatego też brzoza jest jednym z pierwszych gatunków drzew zarastających nieużytki (gatunek pionierski). Występuje na suchych, piaszczystych terenach, na nieużytkach, w lasach liściastych, borach mieszanych i sosnowych, w zaroślach i na zrębach, wzdłuż szlaków kolejowych. Jest także ważnym drzewem leśnym. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek wyróżniający dla związku (All.) Sambuco-Salicion[11]. Liczba chromosomów 2n = 28[12].
Brzozą opisaną jako najstarsza w Polsce był w 1992 roku okaz rosnący w Gdańsku Oliwie – miał wówczas 171 lat, przy obwodzie pnia 321 cm i wysokości 26 m[13]. W konkursie Przeglądu Leśniczego na najgrubsze drzewo Lasów Państwowych wśród brzóz wygrało drzewo z okolicy miejscowości Solno w województwie warmińsko-mazurskim. Ma ono 295 cm obwodu i 26 metrów wysokości[14].
Systematyka i zmienność
- Ujęcia taksonomiczne
Według niektórych ujęć taksonomicznych do tego gatunku zalicza się formę o bardzo ciemnej korze (drzewa pozbawione betuliny)[15], dawniej uważaną za osobny gatunek – brzoza czarna Betula obscura Kotula. Status brzozy ciemnej jako odmiany brzozy brodawkowatej potwierdzają analizy molekularne[16].
Według nowszych ujęć taksonomicznych brzoza ojcowska (Betula pendula Roth var. oycoviensis (Besser) Dippel) jest odmianą brzozy brodawkowatej[8].
Osobliwą formą brzozy brodawkowatej jest brzoza płomienna lub płomykowa (for. flammifera), która ma pokrój krzewu, z krótkim pniem, bardzo grubą korą i falistym układem włókien. W Polsce zarejestrowana w Wolińskim Parku Narodowym oraz w okolicach Stargardu. Poza tym znana ze Szwecji, Szkocji i Słowacji[17]. Inna odmiana, brzoza karelska (Betula pendula var. carelica), wyróżnia się drewnem z obrzękami i przed wykonaniem analiz molekularnych była przez niektórych uważana za mieszańca z brzozą omszoną[16].
- Zmienność
W obrębie tego gatunku wyróżniono dwie odmiany[3]:
- Betula pendula var. fontqueri (Rothm.) G.Moreno & Peinado
- Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel – brzoza ojcowska
Ponadto tworzy mieszańce z brzozą karłowatą, b. niską, b. omszoną, b. ojcowską[12].
- 'Birkalensis' – liście są powcinane, jednak nie tak mocno jak u odmiany 'Laciniata'.
- 'Fastigiata' – gałęzie unoszą się do góry i są poskręcane. Młode pędy są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
- 'Golden Cloud' – liście mają żółty odcień.
- 'Laciniata' (często błędnie identyfikowana jako 'Dalecarlica') – ma głęboko powcinane liście i płaczące gałęzie. Korona jest kształtna.
- 'Obelisk' – pokrój jest podobny do odmiany 'Fastigiata'. Gałęzie unoszą się do góry, lecz młode pędy nie są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
- 'Purpurea' – liście są purpurowe i matowe. Posiada rzadkie ulistnienie.
- 'Tristis' – posiada gładką korę o białej barwie. Gałązki zwisające.
- 'Youngii' – pędy zwisają z miejsca szczepienia. Bardzo niskie drzewo.
Zastosowanie
Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski
- Liść brzozy (Betulae folium) – całe lub połamane liście brzozy brodawkowatej i brzozy omszonej, oraz ich mieszańców. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1,5% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd[10]. Zawiera ponadto do 3,2% saponin, kwasy organiczne, żywice, do 9% garbników katechinowych, sole mineralne, olejek eteryczny i związki trójterpenowe (folientriol, folientetraol)[18]. W młodych liściach i pączkach znajduje się więcej olejków eterycznych. Surowcem zielarskim może także być kora brzozowa Cortex Betulae będąca źródłem betuliny stosowanej w leczeniu trądziku[19]. Pozyskiwany wiosną sok (oskoła) zawiera głównie fruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B.[potrzebny przypis]
- Działanie i zastosowanie
- Działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy obrzękach na tle krążeniowym, jako środek na porost włosów, a w medycynie ludowej – do wybielania skóry i przeciw piegom. W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przy łuszczycy stosuje się napar z liści, które zawierają szereg czynnych substancji, m.in. flawonoidy, garbniki, sole mineralne i związki żywiczne. Można nim przemywać też suchą i łuszczącą się skórę[20][21].
- Zbiór i suszenie
- Liście zrywa się młode, gdy są jeszcze lepkie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu. Po wysuszeniu liście mają słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, ściągający smak. Korę zbiera się wiosną z młodych, ściętych pni i gałązek, zdziera się elastyczną białą część zewnętrzną. Pączki pozyskuje się wczesną wiosną, gdy są dobrze nabrzmiałe, z drzew ściętych w czasie czyszczeń, i suszy w temperaturze 25 – 30 °C. Wysuszone pączki są lepkie, na przekroju jasnozielone, o silnym balsamicznym zapachu i gorzkawym smaku.
Roślina ozdobna
Chętnie sadzona w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna.
Surowiec drzewny
Drewno białe z żółtym lub lekko różowawym odcieniem, bez twardzieli, trudno łupliwe, średniotwarde. Robi się z niego meble, sklejkę i drobne przedmioty. Jest przetwarzane podczas suchej destylacji na węgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę[22].
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).
- ↑ a b c Betula pendula. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2015-06-04]. (ang.).
- ↑ Betula pendula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 42, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 326. ISBN 83-01-00129-1.
- ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
- ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25]. (ang.).
- ↑ a b c d O. Johnson, D. More: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 182. ISBN 978-83-7073-643-9.
- ↑ a b Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Cezary Pacyniak: Najstarsze drzewa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo PTTK "Kraj", 1992, s. 63.
- ↑ Brzoza brodawkowata. [w:] Najgrubsze drzewa [on-line]. Las Rysia eRysia. [dostęp 2013-10-17]. (pol.).
- ↑ Jakub Tomanek: Botanika leśna : podręcznik dla studentów wydziałów leśnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1994, s. 220-222. ISBN 83-09-01819-3.
- ↑ a b Katarzyna AnnaK.A. Jadwiszczak Katarzyna AnnaK.A. i inni, Analyses of molecular markers and leaf morphology of two rare birches, Betula obscura and B. pendula var. carelica, „Annals of Forest Research”, 63 (2), 2020, s. 121-137, DOI: 10.15287/afr.2020.1973 (ang.).
- ↑ MariaM. Gostyńska-Jakuszewska MariaM., Betulaceae, Brzozowate, [w:] AdamA. Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 10-11, ISBN 83-85444-06-8 .
- ↑ Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989, s. 108-113. ISBN 83-202-0472-0.
- ↑ Henryk Różański, Krzysztof Świtek: Trądzik – acne – Pryszcze Informacje trądzikowe nasze, z kraju i ze świata. [dostęp 2008-11-06].
- ↑ Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990, s. 45-48. ISBN 83-202-0810-6.
- ↑ Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
- ↑ Brzoza brodawkowata. [w:] Otwarta Encyklopedia Leśna [on-line].
- p
- d
- e
Encyklopedia internetowa:
- Britannica: plant/white-birch
- SNL: hengebjørk
- Catalana: 0083828
- DSDE: vortebirk
Identyfikatory zewnętrzne:
- BioLib: 3433
- EoL: 1149364
- Flora of China: 200006160
- Flora of North America: 200006160
- FloraWeb: 829
- GBIF: 5331916
- identyfikator iNaturalist: 83992
- IPNI: 295174-1
- ITIS: 19495
- NCBI: 3505
- Plant Finder: 277818
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-21582
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:295174-1
- Tela Botanica: 9626
- identyfikator Tropicos: 3600018
- USDA PLANTS: BEPE3
