Naukowy ateizm

Ten artykuł dotyczy teorii marksistowsko-leninowskiej. Zobacz też: nowy ateizm oraz antyteizm.

Naukowy ateizm (ros. научный атеизм) — marksistowsko-leninowska dyscyplina naukowa oraz część programu edukacyjnego uczelni w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich^[1][2] , pretendująca do naukowego uzasadnienia odrzucania religii, wiary w cuda, w życie pozagrobowe itd.^[3]. Badaniem problemów naukowego ateizmu i koordynacją pracy różnych instytucji radzieckich nad opracowywaniem podstaw programowych zajmował się Instytut naukowego ateizmu w Moskwie, który powstał w 1964 roku^[4].

Istota

Teoretyczną podstawą naukowego ateizmu była filozofia marksistowsko-leninowska^[5]. Propaganda w ZSRR głosiła, że ateizm przedmarksowski miał ograniczony, oświeceniowy charakter, ponieważ nie potrafił on wyjaśnić w sposób materialistyczny genezy religii, nie dostrzegał jej podłoża klasowego i dróg jej przezwyciężenia. Ogromną rolę w rozwoju naukowego ateizmu odegrało powstanie materialistycznego pojmowania dziejów, dzięki któremu po raz pierwszy ujawnione zostały materialne korzenie religii^[6]. Dopiero Karol Marks i Fryderyk Engels, twórcy naukowego komunizmu, rozciągnąwszy materializm na dziedzinę zjawisk społecznych, ujawnili rzeczywiste, materialne korzenia religii, jej związek z panowaniem klas wyzyskujących. Marksizm wykazał, że religia jest narzędziem duchowego ujarzmienia mas pracujących. Ateizm burżuazyjny, kontemplacyjny, dążący do oświecenia społeczeństwa uważa, że religię można przezwyciężyć w ramach ustroju kapitalistycznego w drodze upowszechnienia wiedzy naukowej. Natomiast marksizm-leninizm uczy, że całkowite przezwyciężenie religii może nastąpić jedynie w związku z likwidacją ustroju opartego na wyzysku i zbudowaniem społeczeństwa komunistycznego^[7].

Włodzimierz Lenin kilkakrotnie podejmował kwestię religii (O stosunku partii robotniczej do religii, 1900; Socjalizm i religia, 1905^[8]).

Ważną rolę w przezwyciężeniu religii odgrywa naukowo-ateistyczna propaganda^[9]. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego szeroko propagowała światopogląd naukowo-ateistyczny^[10] i walczyła przeciwko przeżytkom religijnym. Propaganda jedynego naukowego światopoglądu materialistycznego i cierpliwe wyjaśnienie masom pracującym szkodliwej roli religii — to ważne zadanie pracy kulturalno-oświatowej wśród ludności^[11]. Wychowanie w duchu światopoglądu naukowego obejmowało ateistyczne wychowanie w rodzinie, w szkole, w organizacjach społecznych (Komsomoł, związki zawodowe itp)^[12].

Historia

W 1917 roku wybuchła rewolucja październikowa. Bolszewicy, którzy w jej wyniku objęli władzę w Rosji, uznali za ważne wyeliminowanie religii z życia publicznego i zastąpienie ją ateizmem państwowym. W swojej książce „Socjalizm a religia” Włodzimierz Lenin stwierdził^[13]:

W 1919 roku na VIII Zjeździe partii przyjęto program, który nakładał na członków partii obowiązek walki z religią^[14]. Rozpoczęły się brutalne prześladowania religijne. 26 lutego 1922 rozpoczęto konfiskatę dóbr Cerkwi, czemu sprzeciwiali się wierni, na co władze odpowiadały przemocą. Lenin wykorzystał wielki głód – wywołany przez bolszewickie rewizje – aby ograbić Cerkiew, choć ta wcześniej wzywała do pomocy głodującym^[15]. Komuniści mordowali zarówno kapłanów, jak i świeckich prawosławnych. W latach 1917–1920 bolszewicy zabili 37 biskupów, tysiące duchownych i około 12 tys. wiernych^[16]. Jedynie w 1922 roku zamordowano 1691 popów, 1962 mnichów i 3447 mniszek^[15].

Rozpoczęła się również zorganizowana ateizacja ludności. W 1922 roku założono wydawnictwo „Ateist”, które wydawało antyreligijne broszury, czasopisma, plakaty, w których szydzono z ludzi wierzących i duchownych. W 1923 roku powstał Związek Bezbożników, a 1924 roku towarzystwo przyjaciół gazety „Bezbożnik”^[17]. Szkoły zaczęły wychowywać dzieci na ateistów, w 1923 roku zostały zorganizowane w Moskwie, a później we wszystkich większych miastach, pochody antyreligijne, wyszydzające kult Matki Boskiej^[18].

Po śmierci Lenina zmniejszył się nacisk na Cerkiew, co zmieniło się, gdy Józef Stalin wygrał ostatecznie walkę o władzę. 1 października 1929 roku ogłoszono instrukcję „O prawach i obowiązkach stowarzyszeń religijnych”, ustawodawstwo ograniczało do minimum działalność kapłana w parafii, a tak zwana rada parafialna (kontrolowana przez urząd do spraw wyznań, składająca się z funkcjonariuszy policji i aparatu kontroli religijnej) nadzorowała życie religijne i cenzurowała kazania. Dekretem z 27 sierpnia 1929 niedziele nie były oficjalnie uznawane za dzień świąteczny, a duchowni niedługo potem stracili prawa obywatelskie i nie otrzymywali kartek żywnościowych. Organizowano „czyny społeczne” w świąteczne dni, a w 1929 roku po raz pierwszy Boże Narodzenie obchodzono jako dzień industrializacji^[19].

W 1929 roku ogólna organizacja ateistyczna przekształciła się w Związek Wojujących Bezbożników, który wydawał gazety ateistyczne w coraz większych nakładach w języku rosyjskim, polskim, tatarskim, baszkirskim i gruzińskim. Od początku lat 30. obowiązywało kolektywne członkostwo zakładów pracy i kołchozów w tym związku, w wyniku czego liczył on 30 mln członków^[20].

Lata 30. to początek masowych deportacji duchownych do łagrów i wyburzania cerkwi, w samej Moskwie z około 1000 prawosławnych świątyń zostało tylko 20. W 1931 roku wysadzono największą cerkiew w Moskwie – Sobór Chrystusa Zbawiciela, a szereg innych zamieniano na sale koncertowe lub muzea ateizmu^[21].

W 1932 roku ogłoszono założenia tzw. bezbożnej pięciolatki. Do 1938 roku wszystkie cerkwie miały zostać zburzone, a w 1937 roku już nikt nie miał używać słowa „Bóg”. Plan postanowiono wdrożyć za pomocą terroru, od ludzi domagano się deklaracji antyreligijnych, w przeciwnym razie odbierano im kartki żywnościowe, wyrzucano z pracy i z organizacji społecznych, setki duchownych, biskupów i mniszek zostało rozstrzelanych lub wysłanych do obozów. W 1938 roku z 50 tys. cerkwi zostało ledwie 12 tys., a życie religijne przeniosło się do katakumb. Pomimo brutalnych prześladowań założenia pięciolatki nie zostały wykonane, a terror nie zmusił ludzi, aby odeszli od wiary. Z powodów sytuacji międzynarodowej rozprawę z religią odłożono na później^[22]. Udało się jednak wyeliminować całkowicie Kościół katolicki, do 1939 roku aresztowano wszystkich katolickich kapłanów^[23]. Szacuje się, że pod koniec lat 20. i w latach 30. zamordowano 80 000 duchownych wszystkich wyznań^[24].

Sytuacja cerkwi zmieniła się po ataku III Rzeszy na ZSRR. Metropolita moskiewski wezwał do obrony ojczyzny. Stalin był zmuszony pójść na ustępstwa i zgodził się, aby Cerkiew otworzyła fundusz obrony kraju, a dyktator zmienił język swoich przemówień^[25]. W ZSRR ogłoszono amnestię dla duchownych, zawieszony został Związek Wojujących Bezbożników i publikacje antyreligijnych ulotek^[26].

Po wojnie wróciły prześladowania religijne, ale na mniejszą skalę, Związek Wojujących Bezbożników w 1947 roku zamieniono na Wszechzwiązkowe Towarzystwo "Wiedza”, które miało mniejsze cele od pierwowzoru. W dalszym jednak ciągu zakazywano katechizacji dzieci, dorosłych i młodzieżowy oraz nie dopuszczano do wydawania Biblii, a jej przemycanie zza granicy było surowo karane^[27].

Po śmierci Stalina Nikita Chruszczow wzmocnił ateizację, wielu duchownych, których objęła amnestia, znów wróciło do obozów, zamknięto lub zniszczono 15 tys. cerkwi. Dochodziło do niszczenia ikon i budynków religijnych. Po upadku Chruszczowa podejście władz stało się łagodniejsze, a Cerkiew zaczęła odżywać^[28].

Zobacz też

• agnostyczna krytyka ateizmu teoretycznego

Przypisy

Bibliografia

• N. I. Gubanow: Filozoficzne uzasadnienie naukowego ateizmu w dziełach Marksa i Engelsa. W: Historia filozofii. Pod redakcją M.A. Dynnika, M.T. Jowczuka, B.M. Kiedrowa(inne języki), M.B. Mitina, T.I. Ojzermana i A.F. Okułowa(inne języki). T. III: Lata czterdzieste — dziewięćdziesiąte XIX w. Warszawa: Książka i Wiedza, 1963, s. 295–304. (pol.).
• Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968. (pol.).
• Iwan Szczipanow: Zakończenie. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 760-772. (pol.).
• Ateizm. W: Krótki słownik filozoficzny. Mark Rozental, Pawieł Judin (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1955, s. 30–32. (pol.).

w języku rosyjskim

• Михаил Смирнов. Научный атеизм в советском высшем образовании: периодизация и содержание. „Вестн. Ленингр. гос. ун-та им. А. С. Пушкина. Философские науки”. 3, s. 144–171, 2018. (ros.). 
• "Религия" (Religia). W: Gieorgij Szachnazarow, Aleksandr Boborykin, Jurij Krasin, Władimir Suchodiejew: Обществоведение. Moskwa: Политиздат, 1982, s. 41–43, seria: Учебник для выпускного класса сред. школы и сред. спец. учеб. заведений. (ros.).

Linki zewnętrzne

• Marek Jędraszewski. Partia komunistyczna walcząca z religią i państwo komunistyczne gwarantujące wolność religijną jako teoretyczne podstawy marksizmu-leninizmu w walce z religią i Kościołem katolickim w krajach realnego socjalizmu. „Poznańskie Studia Teologiczne”. 22, s. 299–318, 2008. DOI: 10.14746/pst.2008.22.19. (pol.).