Poświętnikowate

Ten artykuł dotyczy chrząszczy. Zobacz też: inne znaczenia słów „żuk” i „żuki”.

Poświętnikowate

Scarabaeidae[1]
Latreille, 1802
Goliathus meleagris z podrodziny kruszczycowatych
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	chrząszcze
Podrząd	chrząszcze wielożerne
(bez rangi)	Haplogastra
Infrarząd	żukokształtne
Nadrodzina	żuki
Rodzina	poświętnikowate
Podrodziny
zobacz w tekście
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Poświętnikowate, żukowate (Scarabaeidae) – rodzina chrząszczy z podrzędu wielożernych. Największa rodzina nadrodziny żukokształtnych.

Nazewnictwo polskie

W czasach gdy rodzina Scarbaeidae obejmowała również obecne Geotrupidae funkcjonowała dla niej polska nazwa żukowate. W związku z wydzieleniem Geotrupidae w osobną rodzinę Bunalski zaproponował stosowanie nazwy żukowate właśnie do Geotrupidae. Uzasadnia to fakt, że polską nazwą rodzaju Geotrupes jest właśnie żuk. Z kolei dla Scarabaeidae w dzisiejszej formie zaleca się stosowanie nazwy poświętnikowate, gdyż polską nazwą rodzaju Scarabaeus jest właśnie poświętnik^[2]. Nazwa poświętnikowate dla Scarabaeidae, a żukowate dla Geotrupidae obowiązuje m.in. w wykazie polskich chrząszczy^[3]. Niektórzy autorzy stosują jednak wciąż dla Scarabaeidae nazwę żukowate, wprowadzając dla Geotrupidae nową nazwę gnojarzowate^[4].

Morfologia

Owad dorosły

Rozmiary ciała tych chrząszczy wahają się od 1,9 mm u Pleurophorus longulus^[5] do 160 mm u przedstawicieli rodzaju Goliathus^[5][6]. Kształt ciała może być jajowaty, owalny, prostokątny lub walcowaty. Ubarwienie bywa bardzo różnorodne, u licznych gatunków jest ono jaskrawe, nierzadki jest też metaliczny połysk. Oskórek bywa porośnięty owłosieniem lub łuskami^[6].

Głowa ma narządy gębowe skierowane ku przodowi, rzadziej ku dołowi. Zbudowane z dobrze wykształconych omatidiów (eukoniczne) oczy złożone są częściowo podzielone występem policzka zwanym canthus. Czułki buduje dziesięć, rzadko dziewięć członów, z których od trzech do siedmiu ostatnich formuje buławkę. Ostatni człon czułków jest delikatnie owłosiony (omszony) w podrodzinach plugowatych i Scarabaeinae, zaś nagi w pozostałych grupach. Nadustek w wielu przypadkach zaopatrzony jest w guzy lub rogi. Warga górna zwykle jest dobrze widoczna, niekiedy nawet wystaje przed przednią krawędź twarzy. Żuwaczki bywają rozmaicie wykształcone; niekiedy wystają przed wargę górną. Głaszczki szczękowe zbudowane są z czterech, a głaszczki wargowe z trzech członów^[6].

Przedplecze może przybierać rozmaity kształt i bywa zaopatrzone w guzy lub rogi. Tarczka bywa trójkątna do parabolicznej, płaska do wypukłej, odkryta lub z wierzchu niewidoczna. Forma pokryw może być płaska lub wysklepiona, a ich powierzchnia może mieć rzędy (rowki) lub nie^[6]. W budowie przetchlinek śródtułowia, nasady tylnych skrzydeł oraz ich użyłkowania zaznaczają się autapomorfie rodziny poświętnikowatych^[7]. Odnóża mają ukośne lub stożkowate biodra. Zewnętrzne krawędzie goleni przedniej ich pary są podwójnie, potrójnie lub poczwórnie ząbkowane bądź piłkowane i mają ostrogi na wierzchołkach. Golenie pozostałych par mogą być różnie wykształcone (smukłe lub grube) i zaopatrzone są w jedną lub dwie ostrogi. Stopy wyposażone są w empodia i rozmaicie wykształcone pazurki^[6].

Odwłok ma sześć widocznych z zewnątrz sternitów (wentrytów). Funkcjonalne przetchlinki odwłokowe występują w liczbie siedmiu par i mogą być umieszczone na sternitach, błonach pleuralnych lub tergitach zależnie od podrodziny i segmentu. Narządy genitalne samców bywają różnie wykształcone^[6].

Larwa

Larwami są pędraki o ciele wygiętym w kształt litery „C”, niekiedy nieco garbatym. Czułki ich zbudowane są z czterech członów. Oczka larwalne wykształcone są tylko u niektórych przedstawicieli rohatyńcowatych i kruszczycowatych; u pozostałych podrodzin nie ma ich wcale. Puszka głowowa ma wykształcony szew czołowonadustkowy^[6]. W specyficznej budowie wyrostka ekdyzjalnego zaznacza się kolejna autapomorfia rodziny, wskazująca na jej monofiletyczność^[7]. Warga górna jest zaokrąglona lub płatowata. Asymetryczne nadgębie również może być zaokrąglone lub płatowate. Szczęki u Scarabaeinae i plugowatych mają żuwki zewnętrzną i wewnętrzną wyraźnie oddzielone, natomiast u pozostałych grup zrastają się one w malę. U większości gatunków na szczękach znajdują się elementy aparatu strydulacyjnego. Odnóża zwykle są pięcioczłonowe, ale w podrodzinie Scarabaeinae są trójczłonowe. Większość gatunków ma je zwieńczone pazurkami. Przetchlinki mają postać sitkowatą^[6].

Biologia i ekologia

W rodzinie tej spotkać można rozmaite preferencje pokarmowe: koprofagię, padlinożerność, detrytusożerność, saproksylofagię (w tym kariofagię), rozmaite formy fitofagii (np. foliofagię i ryzofagię)^[6], a nawet aktywne drapieżnictwo (Deltochilum valgum poluje na dwuparce)^[8].

Różnorodność i zoogeografia

Poświętnikowate są największą rodziną żukokształtnych^[7]. Współcześnie obejmują około 30 tysięcy gatunków rozprzestrzenionych na całym świecie^{[potrzebny przypis]}. W Polsce występują 143 gatunki^[3].

Systematyka

Po rewizji podziału chrząszczy na poziomie rodzin z 2011 do poświętnikowatych zalicza się 19 podrodzin, z czego 2 wymarłe^[9]:

• †Lithoscarabaeinae Nikolajev, 1992
• Chironinae Blanchard, 1845
• Aegialiinae Laporte, 1840
• Eremazinae Iablokoff-Khnzorian, 1977
• Aphodiinae Leach, 1815 – plugowate
• Aulonocneminae Janssens, 1946
• Termitotroginae Wasmann, 1918
• Scarabaeinae Latreille, 1802
• Prototroginae Nikolajev, 2000
• †Cretoscarabaeinae Nikolajev, 1995
• Dynamopodinae Arrow, 1911
• Phaenomeridinae Erichson, 1847
• Orphninae Erichson, 1847
• Allidiostomatinae Arrow, 1940
• Aclopinae Blanchard, 1850
• Melolonthinae Leach, 1819 – chrabąszczowate
• Rutelinae MacLeay, 1819 – rutelowate
• Dynastinae MacLeay, 1819 – rohatyńcowate
• Cetoniinae Leach, 1815 – kruszczycowate

Przypisy