Spółgłoska drżąca dziąsłowa dźwięczna

Spółgłoska drżąca dziąsłowa

Numer IPA	122
r
Jednostka znakowa	r
Unikod	U+0072
UTF-8 (hex)	72
Inne systemy
X-SAMPA	r
Kirshenbaum	r<trl>
IPA Braille↗	⠗
Przykład
informacje • pomoc
Obraz znaku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Spółgłoska drżąca dziąsłowa – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczanej symbolem: [r]. Głoska ta jest jednym z trudniejszych dźwięków mowy. Jest zazwyczaj ostatnią głoską opanowywaną przez dzieci, a zaburzenia jej artykulacji są jedną z najczęstszych wad wymowy (reranie).

W transkrypcji fonologicznej symbol /r/ często używany jest do oznaczenia innych spółgłosek rotycznych, takich jak [ɾ, ɹ, ʁ].

Artykulacja

Opis

W czasie artykulacji podstawowego wariantu [r]:

• modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli artykulacja tej spółgłoski wymaga inicjacji płucnej i egresji,
• tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej – jest to spółgłoska ustna,
• prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej powietrze uchodzi wzdłuż środkowej linii języka – jest to spółgłoska środkowa
• Język styka się z dziąsłami w periodyczny sposób, tworząc serię szybkich zwarć i rozwarć – jest to spółgłoska drżąca.
• wiązadła głosowe periodycznie drgają, spółgłoska ta jest dźwięczna. W kontekstach ubezdźwięczniających jednak posiada wariant bezdźwięczny (np. w słowie „wiatr”).

Przykłady

• w języku polskim: ręka [rεŋka]
• w języku abchaskim: ашəара [aʃʷara] „mierzyć”
• w języku arabskim: ﺭأﺱ [ræʔs] „głowa”
• w języku hiszpańskim: rey [rej] „król”
• w języku serbsko-chorwackim: srna [sr̩:na] „sarna”
• w szkockiej odmianie języka angielskiego, gdzie zastępuje głoskę [ɹ], typową dla standardowej angielszczyzny.

Spółgłoska drżąca dziąsłowa podniesiona

Spółgłoska drżąca dziąsłowa podwyższona w czeskim słowie 'řeka'

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa w polskim słowie 'rzeka'

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Około wieku XIII i XIV fonem /rʲ/ w języku staropolskim nabrał w swojej wymowie dużej frykcji, przez co upodobnił się do współczesnego czeskiego /r̝/ – spółgłoski drżącej dziąsłowej podniesionej, u której występuje zarówno drganie języka, jak i artykulacja szczelinowa (ale najprawdopodobniej wciąż była miękka: /r̝ʲ/)^[1][2][3][4].

rż zatraciło swój wibracyjny charakter w XVII w. (choć jeszcze w XIX w. na podstawie analizy pisowni można przyjąć, że w niektórych wyrazach zachowało się m.in. na Kresach Wschodnich). Podobnie stało się w większości gwar ludowych. Frykatywne rż zachowało się jedynie częściowo w pasie południowego Śląska i południowo-zachodniej Małopolski (tj. na Orawie, Spiszu, Podhalu), w północnej Wielkopolsce (okolice Wielenia, Czarnkowa), w pasie od północnego Kociewia przez okolice Ostródy i Lubawy po Warmię i Mazury), na północno-wschodnim Mazowszu wraz z Kurpiami, np. narżyndzia, rżecy, rozrżucone (w transkrypcji fonetycznej: nařyndźia, řečy; rozřucone) = narzędzia, rzeczy, rozrzucone^[5].

W języku czeskim występuje jako odrębny fonem głoska drżąca dziąsłowa, która w odróżnieniu od [r] cechuje się podniesieniem miejsca artykulacji [r̝] i zwężeniem przestrzeni między językiem a podniebieniem twardym przez co przyjmuje charakter głoski szczelinowej. Głoska drżąca dziąsłowa [r] ma 1-3 uderzeń, podczas gdy głoska podniesiona [r̝] ma 3–5 słabszych uderzeń. Głoska jest dźwięczna, ale może tracić dźwięczność przy głoskach bezdźwięcznych, przy czym taka głoska bezdźwięczna jest w języku czeskim traktowana jako alofon. Głoska stanowi dość duży problem dla obcokrajowców. Jej nieprawidłowa wymowa nazywa się rotacismus bohemicus.

Głoska występuje w języku czeskim, w innych językach czy dialektach jej występowanie jest dokumentowane rzadko, a jej występowanie nie jest głęboko przebadane (przypuszczalne występowanie w niektórych dialektach języka norweskiego w okolicy Narwiku^[6]).

W alfabecie fonetycznym oznaczana jest jako ⟨r⟩ ze znakiem podwyższenia [r̝]. Przed rokiem 1989 miała swój specjalny symbol ⟨ɼ⟩.

Przypisy

Bibliografia

• Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.

• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.

• Witold Mańczak: Polska fonetyka i morfologia historyczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-05387-9.

• Zdzisław Stieber: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.