Tuszyn

Ten artykuł dotyczy miasta Tuszyn. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Tuszyn

miasto w gminie miejsko-wiejskiej

Tablica miejscowości od strony Kruszowa

Herb

Państwo

Polska

Województwo

łódzkie

Powiat

łódzki wschodni

Gmina

Tuszyn

Aglomeracja

łódzka

Prawa miejskie

1416–1870 oraz 1924

Burmistrz

Witold Małecki

Powierzchnia

23,25^[1] km²

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość

7179^[1]
309^[1] os./km²

Strefa numeracyjna

Kod pocztowy

95-080

Tablice rejestracyjne

ELW

Położenie na mapie gminy Tuszyn

Położenie na mapie Polski

Położenie na mapie województwa łódzkiego

Położenie na mapie powiatu łódzkiego wschodniego

51°36′33″N 19°31′48″E/51,609167 19,530000

TERC (TERYT)

1006114

SIMC

0968569

Urząd miejski

ul. Piotrkowska 2/4
95-080 Tuszyn

Multimedia w Wikimedia Commons

Informacje w Wikipodróżach

Hasło w Wikisłowniku

Strona internetowa

Tuszyn – miasto w centralnej Polsce w woj. łódzkim, w pow. łódzkim wschodnim, w gminie Tuszyn, oddalone od południowych granic Łodzi o 15 kilometrów. Położone jest przy autostradzie A1 oraz drodze DK 91. Tuszyn położony jest w dawnej ziemi sieradzkiej^[2].

Historia

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1223 roku^[3]. W 1260 roku w Tuszynie był Kazimierz I kujawski, który w miejscowości zapisanej w łacińskim dokumencie w formie Tusine potwierdził klasztorowi w Sulejowie własność wsi Straszków^[4].

W 1416 roku Władysław Jagiełło lokował tu miasto królewskie. W datowanym na ten rok dokumencie polecił on staroście pobiedzkiemu Dobkowi Kobyle „de Żary” osadzić na gruntach wsi Tuszyna miasto, które wyjął spod sądów ziemskich i kasztelańskich^[5]^[4]. W XV wieku było ono miejscem wypadowym dla królewskich polowań w okolicznej puszczy. Trzykrotnie w tym celu do Tuszyna zawitał król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk w 1463, 1472 oraz 19 marca 1492 roku na krótko przed śmiercią^[4]. Niemal do końca XV wieku Tuszyn był miastem królewskim leżącym w starostwie piotrkowskim w powiecie piotrkowskim województwa sieradzkiego^[6].

W 1497 roku król Polski Jan I Olbracht przygotowując środki finansowe na wyprawę wojenną przeciw Wołochom pożyczył 3200 złotych od Aukta z Paniewa herbu Godzięba zabezpieczając tę sumę posiadłościami królewskimi w Piotrkowie oraz Tuszynie. Wkrótce Tuszyn traci swój status posiadłości całkowicie królewskiej. W 1504 roku Jan oraz Jerzy Paniewscy herbu Godzięba stają się właścicielami części królewszczyzn oraz największymi posiadaczami w Tuszynie gdzie swoje własności ma także kościół katolicki, a także drobniejsza szlachta oraz zamożniejsi mieszczanie^[4]. W XVI wieku majętności tuszyńskie wielokrotnie zmieniają właściciela. W 1508 za zgodą polskiego króla Zygmunta Starego Paniewscy zbywają królewszczyznę wojewodzie poznańskiemu Andrzejowi z Szamotuł, który z kolei za 2000 złotych węgierskich i 200 złotych polskich zbywa ją kasztelanowi poznańskiemu Łukaszowi z Górki. Ten zaś 19 czerwca 1514 roku sprzedaje ją Mikołajowi z Lublina, który po śmierci Andrzeja z Szamotuł zostaje wojewodą poznańskim. Majętności te po raz kolejny zmieniają właściciela i w 1533 roku należą już do kasztelana brzeskokujawskiego Tomasza z Lubrańca^[4].

W XVI wieku w miejscowości rozwijał się przemysł leśny, hodowla pszczół, pasterstwo, młynarstwo. Najważniejszą rolę spełniał wyrób piwa, który stanowił wówczas główne zajęcie ludności. Dużą rolę pełnił również handel. Lustracja podatkowa z 1564 roku wykazała, że miastem zarządzał landwójt, którego zwano wójtem. Ostatni tę funkcję pełnił Maciej Podolski. W okresie tym na terenie miasta było 106 placów targowych, które płaciły podatku po 1 groszu^[5]. W miejscowości funkcjonowało także 7 kowali, 13 szewców, 4 krawców, 5 kuśnierzy, 10 piekarzy, 15 piwowarów, 8 kołodziejów, 2 stelmachów oraz 5 rzeźników. Na obrzeżach miasteczka pracowali również rolnicy oraz ogrodnicy. Z 34 łanów roli płacili oni 10 groszy od łanu, a z 98 łanów ogrodów po groszu od łanu co w sumie dawało skarbowi królewskiemu 6 złotych rocznie^[5].

W roku 1655 Tuszyn został całkowicie spalony i splądrowany przez wojska szwedzkie podczas potopu. Miasto wyludniło się i na jakiś czas podupadło, dopiero napływ Żydów w pod koniec XVII wieku nieco poprawił sytuację gospodarczą^[4]^[7].

Okres zaborów

Wskutek II rozbioru Polski Tuszyn wszedł w 1793 roku w skład Prus. W 1807 roku znalazł się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Królestwie Kongresowym.

W 1827 roku w mieście było 169 domów, w których zamieszkiwało 1230 mieszkańców, w 1857 było 181 domów z 1835 mieszkańcami z czego 1179 wyznawało katolicyzm, 588 judaizm, a 68 protestantyzm^[5]. W latach 50. XIX wieku Tuszyn utracił jednak znaczenie wskutek dynamicznego rozwoju niedalekiej Łodzi. W 1860 roku miasto liczyło 1860 mieszkańców, w tym 61% katolików i 37% Żydów^[7]. W 1863 roku w walkach powstania styczniowego wziął udział oddział zorganizowany przez tuszyńskiego ławnika, Tomasza Zdzienickiego. W 1870 roku, jak większość małych miast w Królestwie Polskim, Tuszyn ukazem carskim pozbawiony został praw miejskich. W tym samym roku na ówczesnych 1820 mieszkańców miejscowości składało się 62% Polaków, 34% Żydów i 3% Niemców^[4].

Pod koniec XIX wieku Tuszyn opisał Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. Miejscowość wymieniona jest jako osada miejska leżąca w powiecie łódzkim w gminie Górki w parafii Tuszyn. Według spisu powszechnego wykonanego w tym czasie w miasteczku było 230 domów, w których mieszkało 3282 mieszkańców z czego większość – 1964 osoby było katolikami, 1248 wyznawało judaizm, 70 ewangelizm, a 9 prawosławie^[5]. Ulice miejskie były wówczas niebrukowane, a budynki przeważnie drewniane. W mieście znajdowały się również murowany kościół parafialny, okręgowy sąd gminny, szkoła początkowa, urząd gminy, stacja pocztowa, apteka, lekarz^[5]^[4].

Wiek XIX to okres dalszego rozwoju funkcji handlowej miasta. W Tuszynie odbywało się 12 targów rocznie^[7], na które zjeżdżali kupcy z odległych stron – z Mazowsza, Śląska czy Wielkopolski. Napływ do miasta kolonistów niemieckich przyczynił się do rozwoju rzemiosła. W 1883 roku w miejscowości zanotowano 115 rzemieślników i przemysłowców z produkcją ogólną 69190 rubli. Najwięcej było krawców (20), szewców (12), rzeźników (10), piekarzy (7), stolarzy (7). Dużą rolę gospodarczą pełniło garncarstwo. Znaczną grupę rzemieślników, która dorównywała krawcom stanowili garncarze, których w miejscowości funkcjonowało aż 20. Wykorzystywali oni do produkcji zasobne, lokalne pokłady gliny, która była bardzo dobrej jakości. W XIX-wiecznym Tuszynie funkcjonowała także garbarnia oraz 8 wiatraków produkujących przetwory zbożowe na ogólną wartość 30155 rs.^[5]

W 1912 roku Stanisław Muznerowski wydaje we Włocławku monografię historyczną poświęconą miastu pt. Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej^[4].

Podczas okupacji niemieckiej w 1915 roku Tuszyn uzyskał połączenie kolejką dojazdową (tramwajem podmiejskim) z Łodzią przez Rzgów, co otworzyło dla miejscowości nowe perspektywy rozwoju. Początkowo (z powodu wojny) z trakcją parową, od 1927 roku z trakcją elektryczną. W roku 1921 samorząd poczynił starania o utworzenie w Tuszynie sanatorium przeciwgruźliczego, ostatecznie oddanego do użytku w 1928 roku i funkcjonującego do dziś. W roku 1924 Tuszyn odzyskał prawa miejskie. Ze względu na dogodne połączenie tramwajowe w końcu lat 20. XX w. zaczęła żywiej rozwijać się letniskowa i wypoczynkowa funkcja miasta. W 1939 roku Tuszyn liczył już 4500 mieszkańców.

W czasie II wojny światowej miasto dostało się pod niemiecką okupację. Cały region dzięki staraniom lokalnej mniejszości niemieckiej z Łodzi został włączony do III Rzeszy, a Niemcy wywieźli ludność pochodzenia żydowskiego do getta w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie ich wymordowali.

Okres powojenny

15 listopada 1951 roku pod Tuszynem doszło do katastrofy lotniczej samolotu Polskich Linii Lotniczych LOT – Lisunow Li-2 lecącego z Łodzi do Krakowa, w której zginęło 16 osób (12 pasażerów i 4 członków załogi, w tym pilot kpt. Marian Buczkowski – ojciec znanego aktora Zbigniewa Buczkowskiego). Przyczyną katastrofy była awaria silników (pilot zgłaszał ich awarię na lotnisku, ale zmuszono go do realizacji lotu).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa piotrkowskiego. W 1978 roku zlikwidowane zostało połączenie tramwajowe miasta z Łodzią. W tym samym okresie droga Tuszyn – Łódź przebudowana została na trasę szybkiego ruchu, omijającą centrum Tuszyna od południowego zachodu.

Przez wiele lat w Tuszynie istniał zakład filmów lalkowych Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for (zlikwidowany w końcu lat 90. XX wieku). Tu powstały zdjęcia do słynnych lalkowych seriali Miś Uszatek, Przygody Misia Colargola, Mały pingwin Pik-Pok. W miejscowości istnieje straż pożarna, która została założona w 1884 roku.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2008 roku miasto liczyło 7124 mieszkańców^[8].

Piramida wieku mieszkańców Tuszyna w 2014 roku^[9].

Zabytki

zespół kościoła parafialnego pw. św. Witalisa Męczennika wraz z otoczeniem, ul.Łowicka 1, nr A/89 z 23.02.2010:
- kościół, 1860–1862, 1927–1930, z wyposażeniem barokowym
- plebania, 1912–1916
małomiasteczkowe budownictwo mieszkalne z XIX i I poł. XX wieku.

Integralne części miasta

Integralne części miasta wymienione w TERYT: Antonówki, Grzędy, Kępica, Niedas, Ogrodzonka, Poddębina, Tuszynek Poduchowny, Tuszyn-Las, Wielkopole.

PRNG dodatkowo wymienia niestandaryzowane nazwy części miasta: Molenda, Niedas Leśny, Niedas Rolny, Tuszynek, Tuszyn-Gościniec, Tuszyn-Młynek^[10].

W 2010 roku Tuszyn przejął od szpitala bloki mieszkalne tworząc osiedle: Tuszynek.

Turystyka i rekreacja

Przez Tuszyn przebiega pieszy szlak turystyczny Szlak Okrężny Wokół Łodzi.
biegnie Łódzka magistrala rowerowa. Miasto położone w bezpośrednim sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych. W pobliżu dwa rezerwaty: Rezerwat przyrody Wolbórka oraz Rezerwat przyrody Molenda^[11]^[12].

Na terenie miasta ośrodek wypoczynkowy „Młynek” o charakterze kąpieliska i kempingu oraz Miejskie Centrum Sportu i Wypoczynku, działające całorocznie, oferujące bazę noclegową i wyposażone w basen. Ponadto bazę noclegową Tuszyna stanowią prywatne ośrodki wypoczynkowe i motele.

W pobliżu miasta również stawy rybne w Żerominie oraz wsie letniskowe: Zofiówka i Rydzynki.

Sport

W mieście działa klub sportowy MKS 2000 Tuszyn, który zastąpił rozwiązaną w 2000 r. Jagiellonię Tuszyn.

Drugim klubem działającym na terenie miasta od 1998 roku, jest Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy UMKS "Tuszyn"- piłka siatkowa dziewcząt.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki (Dekanat tuszyński):
- parafia św. Krzysztofa (Tuszyn-Las)
- parafia św. Witalisa Męczennika
Świadkowie Jehowy:
- zbór Tuszyn (Sala Królestwa ul. Rzgowska 78)^[13]

Miasta partnerskie

Bucza, Ukraina

Zobacz też

Cmentarz żydowski w Tuszynie

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ Paweł Dembiński: Stefan z Chyb h. Jastrzębiec. Internetowy Polski Słownik Biograficzny, 2004–2005. [dostęp 2020-08-15].
↑ Pierwsza wzmianka.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Muznerowski 1912 ↓.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII, hasło „Tuszyn”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 676. [dostęp 2018-03-24].
↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.
↑ ^a ^b ^c Historia Tuszyna. tuszyn.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-06)]..
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, maj 2009, s. 63, ISSN 1734-6118 [dostęp 2009-07-01] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-29] .
↑ Tuszyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2023
↑ Tuszyn on-line: turystyka. [dostęp 2012-05-31]. (pol.).
↑ Okolice Łodzi: mapa turystyczna. Wyd. I. Warszawa: PPWK, 2005. ISBN 83-7329-640-9.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-17] .

Bibliografia

Stanisław Muznerowski: Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej. Włocławek: Drukarnia Dyecezalna, 1912.

Linki zewnętrzne

Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Tuszyn
Tuszyn (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 676 .

Miasta województwa łódzkiego

Miasta na prawach powiatu	Łódź Piotrków Trybunalski Skierniewice
Miasta powiatowe	Bełchatów Brzeziny Kutno Łask Łęczyca Łowicz Opoczno Pabianice Pajęczno Poddębice Radomsko Rawa Mazowiecka Sieradz Tomaszów Mazowiecki Wieluń Wieruszów Zduńska Wola Zgierz
Miasta gminne	Aleksandrów Łódzki Białaczów Biała Rawska Błaszki Bolesławiec Bolimów Dąbrowice Drzewica Działoszyn Głowno Grabów Inowłódz Jeżów Kamieńsk Kiernozia Koluszki Konstantynów Łódzki Krośniewice Lutomiersk Lututów Osjaków Ozorków Parzęczew Piątek Przedbórz Rozprza Rzgów Stryków Sulejów Szadek Tuszyn Ujazd Uniejów Warta Wolbórz Zelów Złoczew Żarnów Żychlin

Tuszyn

Części miasta wg TERYT	Antonówki Grzędy Kępica Niedas Ogrodzonka Poddębina Tuszynek Poduchowny Tuszyn-Las Wielkopole

Gmina Tuszyn

Siedziba gminy: Tuszyn

Miasto	Tuszyn
Części miasta	Antonówki Grzędy Kępica Niedas Ogrodzonka Poddębina Tuszynek Poduchowny Tuszyn-Las Wielkopole
Wsie	Bądzyń Dylew Garbów Garbówek Głuchów Gołygów Górki Duże Górki Małe Jutroszew Królewska Wola Kruszów Mąkoszyn Modlica Polska Wola Rydzynki Stanisławów Syski Szczukwin Tuszynek Majoracki Wodzin Majoracki Wodzin Prywatny Wodzin-Okupniki Wodzinek Wola Kazubowa Zofiówka Żeromin
Części wsi	Górki Małe-Kolonia Górki Małe-Parcela Janów Kruszów-Cegielnia Kruszów-Parcela Lutosławice Szlacheckie Nowa Wieś Stara Wieś Szczukwin Gliniany Szczukwin Piaskowy Wodzin Wrząca
Kolonie wsi	Aleksandrów Drugi Aleksandrów Pierwszy Syski Tuszynek Starościński Wacławów
Osady wsi	Gołygów Drugi Gołygów Pierwszy Tuszynek Żeromin
Osady leśne wsi	Potok Rydzynki
Przysiółek wsi	Wykno
Kolonia	Zagrody
Osada	Józefów

Powiat łódzki wschodni

Miasta	Koluszki Rzgów Tuszyn
Gminy miejsko-wiejskie	Koluszki Rzgów Tuszyn
Gminy wiejskie	Andrespol Brójce Nowosolna

Powiat łódzki (1867–1975)

Siedziba powiatu – Łódź

Przynależność wojewódzka	gubernia piotrkowska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–39) woj. łódzkie (1945–75)
Miasta	Aleksandrów (Łódzki) (do 1870 i od 1924) Andrespol (1915–1919) Kazimierz (do 1870) Konstantynów (Łódzki) (do 1870 i od 1924) Łódź (do 1928 →) Ruda Pabianicka (1923–46) Rzgów (do 1870 i 1915-1919) Tuszyn (do 1870 i od 1924) Zgierz (do 1951 →)
Osiedla (1954–72)	Andrespol (od 1963)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Aleksandrów Łódzki (od 1973) Andrespol (od 1973) Babice (do 1953) Bełdów (do 1954) Brójce Brus (do 1946) Brużyca (do 1924) Brużyca Wielka (1924–54) Chojny (do 1946) Czarnocin Dzierżązna (do 1915) Gospodarz (do 1953) Górki (do 1924) Kazimierz (1953–54) Kruszów (1925–54) Ksawerów (od 1973) Lućmierz (do 1954) Lutomiersk (od 1973) Łagiewniki (do 1946) Nakielnica (do 1924) Nowosolna (do 1954) Puczniew (do 1954) Radogoszcz (do 1946) Rąbień (do 1954) Rszew (do 1927) Rzgów (od 1953) Stoki (do 1868) Tuszyn (od 1973) Wiskitno (do 1954) Zgierz (od 1973) Żeromin (do 1924)
Gromady (1954–72)	Andrespol (← 1958–63) Andrzejów (1954–63) Bełdów (1954–72) Biała (← 1956–72) Brójce (1954–72) Brużyca Wielka (1954–72) Czarnocin (1954–72) Dalków (1954–57) Emilia (1954–68) Gospodarz (1954–68) Górki Małe (1954–68) Grotniki (← 1956–72) Kalinko (1954–57) Kazimierz (1954–72) Kruszów (1954–68) Ksawerów (← 1959–72) Kuciny (1954–68) Kurowice (1954–72) Lutomiersk (← 1958–72) Nowosolna (1954–72) Proboszczewice (1954–69) Puczniew (1954–57) Rąbień (1954–72) Ruda-Bugaj (1954–57) Rzgów (1954–72) Słowik (1970–72) Smardzew (← 1956–72) Sobień (← 1958) Szydłów (1954–72) Szynczyce (1954–57) Tuszyn (1968–72) Wiskitno (1954–72) Wiśniowa Góra (1954–57) Wodzin (1954–58) Zofiówka (← 1956–57)

Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Adamów (1539–1870)
Aleksandrów Łódzki (1822–1870, od 1924)
Andrzejewo (1528–1870)
Annopol (1761–1870, od 1996)
Babiak (1815–1870)
Bakałarzewo (1570–1870)
Balwierzyszki (1520–1870)
Baranów (1544–1870)
Bełchatów (1737–1870, od 1925)
Bełżyce (1417–1870, od 1958)
Będków (1453–1870)
Biała Rawska (1498–1510, 1521–1870, od 1925)
Białaczów (1456–1674, 1787–1870, od 2024)
Białobrzegi (1540–1870, od 1958)
Bielawy (1403–1870)
Bielsk (1373–1870)
Bieżuń (1406–1674, 1767–1870, od 1994)
Biskupice (1450–1870)
Bobrowniki (1403–1870, od 2024)
Bobrowniki (1485–1870)
Bodzanów (1351–1870, od 2023)
Bodzentyn (1355–1870, od 1994)
Bogoria (1616–1870, od 2024)
Bolesławiec (1266–1870, od 2024)
Bolimów (1370–1870, od 2022)
Brdów (1436–1870)
Brok (1501–1870, od 1922)
Brudzew (1458–1870)
Burzenin (1378–1870)
Busko-Zdrój (1287–1870, od 1916)
Bychawa (1537–1870, od 1958)
Cegłów (1621–1870, od 2022)
Chocz (1382–1870, od 2015)
Chodecz (1442–1812, 1822–1870, od 1921)
Chodel (1517–1824, 1838–1870)
Chorzele (1542–1870, od 1919)
Ciechanowiec Nowe Miasto (1580–1795, 1807–1870, 1938→***)
Ciepielów (1548–1870, od 2024)
Czeladź (1242–1870, od 1915)
Czemierniki (1509–1870, od 2024)
Czersk (1350–1870)
Czerwińsk nad Wisłą (1373–1870, od 2020)
Czyżew (1738–1870, od 2011)
Ćmielów (1505–1870, od 1962)
Daleszyce (1569–1870, od 2007)
Dąbrowice (1455–1870, od 2023)
Denków (1564–1870, 1954→***)
Dobra (1392–1870, od 1919)
Dobrzyń nad Drwęcą (1789–1870, 1919–1950→*)
Drobin (1511–1870, od 1994)
Drzewica (1429–1870, od 1987)
Działoszyn (1412–1870, od 1994)
Filipów (1570–1870)
Firlej (1557–1870)
Frampol (1738–1870, od 1993)
Gielniów (1455–1870, od 2024)
Gliniany (1595–1870)
Głowaczów (1445–1870, od 2024)
Głowno (1427–1870, od 1925)
Głusk (1688–1870, 1989→***)
Gniewoszów (1693–1870)
Golina (1330–1870, od 1921)
Goraj (1405–1870, od 2021)
Gorzków-Osada (1689–1870)
Goszczyn (1386–1870)
Gowarczów (1430–1870, od 2024)
Góra Kalwaria # (1670–1883, od 1916)
Grabowiec (1601–1870)
Grabowiec (1418–1870)
Grabów (1372–1690, 1800–1870, od 2024)
Grajewo (1540–1870, od 1919)
Granica (1735–1870, 1965→****)
Grocholice (1485–1870, 1977→***)
Grodzisk Mazowiecki (1522–1870, od 1916)
Grzegorzew (1435–1870)
Horodło (1432–1870)
Horodyszcze (1558–1870)
Iłów (1506–1870)
Iłża (1239–1870, 1916–1919, od 1925)
Inowłódz (1350–1870, od 2024)
Iwaniska (1403–1870, od 2022)
Iwanowice (1460–1870)
Izbica (1750–1870, od 2022)
Izbica Kujawska (1394–1870, od 1973)
Jadów (1823–1870, od 2023)
Janowiec (1537–1870)
Janowo (1421–1870)
Janów (1696–1870)
Janów Podlaski (1465–1870, 1919–1940, 1944–1946)
Jarczów (1775–1870)
Jastrząb (1422–1870, od 2023)
Jedlińsk (1530–1870)
Jeziorzany (Łysobyki) (1498–1870)
Jeżów (1334–1870, od 2023)
Jędrzejów (1271–1870, od 1916)
Józefów (1725–1870, od 1988)
Józefów nad Wisłą (1687–1870, od 2018)
Kamieńczyk (1428–1870)
Kamieńsk (1374–1870, od 1994)
Kamionka (1469–1870, od 2021)
Karczew (1548–1870, od 1959)
Kazanów (1566–1870)
Kazimierz (1288–1870)
Kazimierz Biskupi (1287–1870)
Kazimierz Dolny (1348–1870, od 1927)
Kiernozia (1523–1579, 1784–1870, od 2024)
Kikół (1791–1870, od 2024)
Kleczew (1366–1870, od 1919)
Klimontów (1604–1870, od 2020)
Klwów (1413–1870)
Kłobuck (1339–1870, od 1919)
Kłodawa (1383–1870, od 1925)
Kock (1417–1870, od 1919)
Kodeń (1511–1870)
Kołbiel (1532–1870)
Komarów-Osada (1748–1870)
Koniecpol (1403–1870, od 1927)
Konstantynów (1729–1870)
Konstantynów Łódzki (1830–1870, od 1924)
Końskowola (1532–1870)
Koprzywnica (1262–1870, od 2001)
Kosów Lacki (1723–1870, od 2000)
Koszyce (1374–1870, od 2019)
Kowal (1339–1870, od 1919)
Koziegłowy (1472–1870, od 1950)
Koźminek (1369–1870, od 2021)
Krasnobród (1576–1870, od 1994)
Krasnosielc (1824–1870)
Kromołów (1388–1870, 1977→***)
Krośniewice (1452–1870, od 1926)
Kryłów (1523–1870)
Krzepice (1357–1870, od 1915)
Krzeszów (1641–1870)
Książ Wielki (1372–1870, od 2023)
Kuczbork-Osada (1384–1870)
Kunów (1467–1870, od 1990)
Kurów (1442–1870)
Kurozwęki (1347–1870)
Kurzelów (1285–1870)
Lasocin (1547–1870)
Latowicz (1423–1870, od 2023)
Lądek (1269–1870)
Lelów (1314–1870)
Lipsk (1580–1870, od 1983)
Lipsko (1613–1870, od 1958)
Liw (1421–1870)
Lubień Kujawski (1489–1870, od 1919)
Lubraniec (1509–1870, od 1919)
Ludwinów (1719–1870)
Lutomiersk (1274–1870, od 2022)
Lututów (1406–1720, 1843–1870, od 2020)
Łagów (1375–1870, od 2018)
Łaskarzew (1418–1870, od 1969)
Łaszczów (1549–1870, od 2010)
Łomazy (1566–1870)
Łosice (1505–1870, od 1919)
Łoździeje (1597–1870, od 1946)
Maciejowice (1507–1870, od 2024)
Magnuszew (1377–1576, 1776–1870, od 2024)
Małogoszcz (1408–1870, od 1996)
Markuszów (1330–1870)
Michów (1531–1870)
Miedzna (1470–1870)
Modliborzyce (1642–1870, od 2014)
Modrzejów (1706–1870, 1915→***)
Mogielnica (1317–1870, od 1916)
Mokobody (1496–1870)
Mordy (1488–1870, od 1919)
Mrzygłód (1412–1870, 1915–1919; 1983→***)
Mstów (1278–1870)
Myszyniec (1791–1870, od 1993)
Nadarzyn (1453–1870)
Nowa Brzeźnica (1287–1870)
Nowa Słupia (1351–1870, od 2019)
Nowe Brzesko (1279–1870, od 2011)
Nowe Miasto (1420–1870, od 2022)
Nowe Miasto nad Pilicą (1400–1870, od 1916)
Nowogród (1427–1870, od 1927)
Nowy Korczyn (1258–1870, 1916–1919, od 2019)
Nur (1416–1870)
Odrzywół (1418–1870, od 2024)
Ogrodzieniec (1386–1870, od 1973)
Okuniew (1538–1870)
Oleśnica (1470–1870, od 2019)
Olita (1581–1870, od 1977)
Olsztyn (1488–1870, od 2022)
Opatowiec (1271–1870, od 2019)
Opatówek (1338–1870, od 2017)
Opole Lubelskie (1418–1870, od 1957)
Orchówek (1506-XVIII, 1775–1870)
Osieck (1558–1870, od 2024)
Osiek (1430–1870, od 1994)
Osięciny (1824–1870)
Osmolin (1462–1870)
Ostrów Lubelski (1548–1870, od 1919)
Ożarów (1569–1870, od 1988)
Pacanów (1265–1870, od 2019)
Pajęczno (1276–1870, od 1958)
Parysów (1538–1870)
Parzęczew (1421–1870, od 2024)
Pawłów (1470–1870)
Piaseczno (1429–1870, od 1916)
Piaski (1456–1870, od 1993)
Piątek (1339–1870, od 2020)
Pierzchnica (1370–1870, od 2019)
Pilica (1394–1870, od 1994)
Pilwiszki (1536–1870)
Piotrków Kujawski (1738–1870, od 1998)
Piszczac (1530–1870, od 2024)
Pławno (1544–1870)
Poddębice (1400–1673, 1822–1870, od 1934)
Połaniec (1264–1870, od 1980)
Poniemuń (1763–1825, 1836–1870, 1931→***)
Praszka (1392–1870, od 1919)
Proszowice (1358–1870, od 1923)
Przedecz (1363–1870, od 1919)
Przerośl (1576–1870)
Przybyszew (1396–1870)
Przyrów (1369–1870, od 2024)
Przysucha (1710–1870, od 1958)
Przytyk (1333–1870, od 2024)
Puchaczów (1527–1870)
Pyzdry (1257–1870, od 1919)
Raciąż (1425–1870, od 1922)
Raciążek (1317–1870)
Raczki (1703–1870)
Radoszyce (1370–1870, 1915–1919, od 2018)
Radzanów (1400–1870)
Radziejów (1252–1870, od 1919)
Radziłów (1466–1870)
Rajgród (1566–1870, od 1924)
Raków (1569–1870)
Rejowiec (1547–1870, od 2017)
Rossosz (1584–1870)
Rozprza (1272–1870, od 2023)
Różan (1378–1870, od 1919)
Rychwał (1458–1870, od 1921)
Ryczywół (1369–1870)
Rzgów (1502–1870, 1915–1919, od 2006)
Sapieżyszki (1825–1870)
Sarnaki (1754–1870)
Sawin (1492–1870)
Secemin (1395–1870)
Sereje (1511–1870)
Serock (1417–1870, od 1923)
Serokomla (1537–1870)
Sieciechów (1370–1870)
Siennica (1526–1870, od 2024)
Sienno (1421–1870, od 2024)
Siewierz (1304–1870, od 1962)
Simno (1626–1870, od 1956)
Skalbmierz (1342–1870, od 1927)
Skała (1262–1870, od 1987)
Skaryszew (1264–1870, od 1922)
Skępe (1445–1870, od 1997)
Skrzynno (1308–1870)
Skulsk (1384–1504, 1566–1662, 1793–1870)
Sławatycze (1577–1870)
Sławków (1286–1870, 1958–1977→**, od 1984)
Słomniki (1358–1870, od 1917)
Służewo (1339–1870)
Sobków (1563–1870)
Sobota (1393–1870)
Sochocin (1385–1870, od 2021)
Sokoły (1827–1870, 1919–1950)
Solec nad Wisłą (1370–1870, 1916–1919, od 2021)
Sompolno (1477–1870, od 1973)
Sopoćkinie (1560–1870)
Stanisławów (1523–1870)
Staw (1405–1870)
Stawiski (1702–1871, od 1915)
Stawiszyn (1291–1870, od 1915)
Sterdyń (1737–1870)
Stężyca (1330–1870)
Stoczek Łukowski (1540–1870, od 1919)
Stopnica (1362–1870, 1916–1919, od 2015)
Stryków (1394–1870, od 1923)
Sudargi (1724–1870)
Sulejów (1296–1870, od 1927)
Szadek (1295–1870, od 1919)
Szczekociny (1470–1870, od 1923)
Szczerców (1364–1870)
Szreńsk (1383–1870)
Szydłów (1329–1870, od 2019)
Ślesin (1358–1579, 1618–1870, od 1921)
Śniadowo (1775–1870)
Tarczyn (1353–1870, od 2003)
Tarłów (1550–1870)
Tarnogóra (1548–1870)
Tarnogród (1567–1870, 1915–1919, od 1987)
Tuliszków (1458–1870, od 1919)
Turobin (1420–1870, od 2024)
Tuszyn (1416–1870, od 1924)
Tyszowce (1419–1870, od 2000)
Uchanie (1484–1870)
Ujazd (1428–1870, od 2023)
Uniejów (1331–1870, od 1919)
Urzędów (1405–1870, od 2016)
Waśniów (1351–1870)
Wąchock (1454–1870, od 1994)
Wąsosz (1436–1870)
Wąwolnica (1346–1870)
Widawa (1388–1870)
Wieniawa (1768–1870, 1916→***)
Wieruszów (1368–1870, od 1919)
Wierzbica (1469–1870)
Wierzbnik (1624–1870, 1916–1939→*)
Wilczyn (1458–1478, 1485–1870)
Wiskitki (1595–1870, 1916–1919, od 2021)
Wisznice (1579–1870)
Wisztyniec (1570–1870)
Wiślica (1345–1870, od 2018)
Wizna (1435–1870)
Wiżajny (1620–1870)
Władysławów (1727–1870, 1919–1934)
Włodowice (1386–1870, od 2023)
Włoszczowa (1539–1870, od 1916)
Wodzisław (1366–1870, od 2021)
Wohyń (1519–1870)
Wojsławice (1445–1870)
Wolanów (1773–1870)
Wolbórz (1273–1870, od 2011)
Wolbrom (1321–1870, od 1930)
Wysokie Mazowieckie (1503–1870, od 1919)
Wyszków (1502–1870, od 1919)
Wyśmierzyce (1338–1870, od 1922)
Zagórów (1407–1870, od 1919)
Zaklików (1565–1870, od 2014)
Zambrów (1430–1870, od 1919)
Zawichost # (1255–1888, od 1926)
Złoczew (1605–1870, od 1919)
Zwoleń (1425–1870, 1915–1919, od 1925)
Żarki (1382–1870, od 1949)
Żarnowiec (1340–1870)
Żarnów (1360–1577, 1655–1662, 1786–1870, od 2024)
Żółkiewka (1702–1870)
Żuromin (1767–1870, od 1925)
Żychlin (1397–1870, od 1924)

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).

Kontrola autorytatywna (miasto):