Gorzków-Osada

Gorzków-Osada
osada
Ilustracja
Dawna plebania w Gorzkowie
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Powiat

krasnostawski

Gmina

Gorzków

Liczba ludności (2022)

246[2]

Strefa numeracyjna

84

Kod pocztowy

22-315[3]

Tablice rejestracyjne

LKS

SIMC

0888333[4]

Położenie na mapie gminy Gorzków
Mapa konturowa gminy Gorzków, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Gorzków-Osada”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Gorzków-Osada”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Gorzków-Osada”
Położenie na mapie powiatu krasnostawskiego
Mapa konturowa powiatu krasnostawskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Gorzków-Osada”
Ziemia50°56′46″N 23°00′48″E/50,946111 23,013333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Widok cmentarza przez boisko sportowe
Dzwonnica bramowa 3-dzwonna
Ogród przykościelny

Gorzków-Osada – osada w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie krasnostawskim, w gminie Gorzków[4][5].

Osada jest sołectwem, siedzibą – gminy Gorzków. Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 283 mieszkańców[6].

W latach 1689–1870 samodzielne miasto. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.

Gorzków leży geograficznie na południowym skraju Wyniosłości Giełczewskiej, centralnej i najwyższej części Wyżyny Lubelskiej nad rzeką Żółkiewką, lewym dopływem Wieprza.

Toponimia

Goszkow, Gorzkow, Gorzkowice (1359), Gorzcow (1406), Gorszcow, Goszkowo (1496) – toponim dzierżawczy od skróconej nazwy osobowej pochodzenia słowiańskiego Gorzek = Gorzysław, z wtórnym członem odróżniającym gospodarczo-terytorialnym; Gorzków-Miasteczko = Gorzków-Osada, Gorzków-Wieś, Gorzków-Przedmieście (1786)[7][8].

Historia

Średniowiecze

Początki Gorzkowa nie są dotąd poznane ani udokumentowane. Przypuszczać można, iż korzystne położenie nad stawem lub rozlewiskiem rzecznym sprzyjało założeniu tu osady wiejskiej już ok. XII/XIII wieku, w czasach Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najstarsze źródło pisane, tzw. Latopis Nestora, nie zawiera żadnej wzmianki na ten temat. Położenie w obszarze odwiecznie pogranicznym i stale zmieniająca się zbrojnie przynależność państwowa nie sprzyjały osadnictwu i stabilizacji gospodarczej.

Gorzków wymieniany był w źródłach XIX-wiecznych jako jedna z osad pośród Grodów Czerwieńskich, choć bez konkretnej potwierdzonej daty źródłowej[9].

Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o już istniejącej osadzie znajdują się dopiero w traktacie granicznym chełmsko-lubelskim, spisanym w dniu św. Marcina (11 listopada) 1359 roku. Wśród mężów zacnych po stronie Księstwa chełmskiego wymieniono niejakiego Andrieja z Gorzkowa. Ustalono wówczas bardzo dokładnie przebieg linii granicznej, m.in. pomiędzy Częstoborowicami (po stronie lubelskiej) a Gorzkowem (po stronie chełmskiej)[10].

W roku 1387 Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski, wcieliła zbrojnie Ziemię Czerwieńską na wieki do Królestwa Polskiego. Rok później jej małżonek i król Polski – Władysław II Jagiełło, zgodnie z zasadą wielu królów; Divide et impera – Księstwo chełmskie zamienił na ziemię chełmską, przekształcając z dnia na dzień dawne dobra kniaziowskie na królewszczyzny, przekazywane przez szczodrego króla do wiernych rąk: w zastaw, dzierżawę lub na dożywocie.

I tak właśnie, protegowany spowiednik i doradca pary królewskiej – Mikołaj z Sandomierza, zostając w 1403 roku podkanclerzym koronnym, otrzymał na własność dziedziczną od króla Władysława II Jagiełły dwie wsie królewskie na prawie magdeburskim – zniszczony i wyludniony Poperczyn oraz kwitnący Gorzków. Lokację potwierdza przywilej królewski spisany w Wiślicy dnia 19 sierpnia roku 1406, w którym wymieniono także uprawnionych spadkobierców Mikołaja z Sandomierza: siostrę przyrodnią Jachnę z jej drugim mężem Paszkiem oraz dzieci z obu jej małżeństw. Dokładne wytyczenie granic dóbr nadanych Mikołajowi z Sandomierza opisuje następny dokument królewski, podpisany w Żukowie 26 sierpnia 1406r[11]. Wyznaczeni tymi dokumentami spadkobiercy Mikołaja z Sandomierza stali się protoplastami rodu Gorzkowskich herbu Tarnawa, wieloletnich dziedziców Gorzkowa.

Pierwszym w Królestwie Polskim prywatnym właścicielem Gorzkowa był bez wątpienia Mikołaj Trąba, podkanclerzy koronny (1403-1412), arcybiskup gnieźnieński (1412-1422) i pierwszy prymas Polski (1416-1422). Wniósł on podwaliny pod silną pozycję Kościoła na ziemi chełmskiej oraz dał zaczyn do dalszego rozwoju społecznego tych okolic. Związał także na trwałe historię Gorzkowa z historią parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika.

Na przełomie XIV i XV w. w ramach umacniania państwowości polskiej na tych ziemiach rozpoczęło się intensywne osadnictwo ziemi chełmskiej i Księstwa bełskiego. Z Księstwa Mazowieckiego, Wielkopolski i Małopolski (zwłaszcza z trudnych w uprawie rolnictwa ziem świętokrzyskich), przybywali na te żyzne tereny rolnicze możni, szlachta zagrodowa, a wraz z nimi również chłopi i Żydzi. Tutaj zetknęły się i przemieszały (nie bez konfliktów) wpływy gospodarcze, kulturowe i religijne zachodnie i wschodnie, stwarzając specyficzny charakter tych ziem, odczuwalny do dnia dzisiejszego[12]. W roku 1477 potomkowie Jachny i Paszka – Jan i Piotr Gorzkowscy dokonali między sobą podziału dziedzicznych dóbr. Dzięki intensywnej polonizacji oraz korzystnemu położeniu przy trakcie handlowym, Gorzków (wraz z całym powiatem krasnostawskim), przeżywał okres prosperity[13][14]. W roku 1493 istniał tu młyn wodny, pracowali kowale, tkacze, jeden szewc, jeden łaziebnik i sześć karczm dla obsługi ruchu tranzytowego[15].

XVI–XVIII w.

Król Jan Olbracht aktem z 13 kwietnia 1496 r. ustalił granice rozdziału spornych terytoriów pomiędzy Andrzejem z Tęczyna, kasztelanem wojnickim, dzierżawcą wsi królewskich Pilaszkowice i Dąbie a Janem Gorzkowskim, pisarzem ziemi chełmskiej a jednocześnie siostrzanym wnukiem Mikołaja z Sandomierza, niegdyś właściciela Poperczyna i Gorzkowa[16].

Kolejny z wielu najazdów tatarskich przyniósł hekatombę – w powiecie krasnostawskim na 84 wsie spalono 18, a 13 wsi opustoszało całkowicie (np. Suche Lipie i Piaski Szlacheckie)[17]. W Gorzkowie Tatarzy także dokonali wielu spustoszeń – w 1517 roku notuje się już tylko jedną karczmę[15]. W 1623 ówczesny nawrócony na katolicyzm dziedzic wsi – Stanisław Gorzkowski – wybudował na terenach z obszaru wsi Gorzkowa opisanych w akcie fundacyjnym złożonym w Krasnostawskim Sądzie Ziemskim nowy kościół murowany[18].

Upadek Rzeczypospolitej w II połowie XVII w., ciągłe wojny i najazdy, zarazy i klęski pogodowe spowodowały znaczne wyludnienie i upadek gospodarczy również Gorzkowa[19].

Świetność okolicy próbował odbudować Jan Sobieski, który po swych przodkach odziedziczył tereny ziemskie w Gorzkowie, a często wypoczywał w swym majątku w pobliskich Pilaszkowicach. W 1689, już jako król Polski Jan III Sobieski, nadał wsi Gorzków prawa miejskie[18].

W tym okresie miasteczko Gorzków liczyło już ok. 300 mieszkańców. W miasteczku istniał kwadratowy rynek z drewnianym ratuszem, karczma i młyn. Działali rzemieślnicy (szewcy, tkacze, kowale, bednarze i in.). Masowo zaczęli również napływać Żydzi, których osiedlanie popierała szlachta, zainteresowana ożywieniem gospodarczym[18]. W drugiej połowie XVIII wieku właścicielami folwarku i wsi Gorzków zostaje rodzina Weryha-Darowskich.

Okres zaborów

W 1795 Gorzków znalazł się w zaborze austriackim, więc językiem urzędowym staje się niemiecki. W 1809 Gorzków wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. W 1810 zaczęło działać szkolnictwo początkowe. W 1812 pożar zniszczył prawie całe miasteczko Gorzków, wskutek czego przestało istnieć przytulisko dla ubogich. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. Gorzków znalazł się w granicach Kongresówki, a po jej upadku na wiele lat wszedł pod rządy carów. W 1830 r. okoliczna szlachta i chłopi licznie wzięli udział w powstaniu listopadowym.

Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1861 było w Gorzkowie 38 domostw i 378 mieszkańców, z czego 218 (czyli ponad połowa) było pochodzenia żydowskiego[20].

Powstanie styczniowe 1863 r. cieszyło się ogólnym poparciem ludności gminy z aktywnym udziałem proboszcza parafii gorzkowskiej Franciszka Drewnowskiego. 3 lutego 1864 pod Wielkopolem oddziały powstańców stoczyły zwycięską potyczkę z oddziałem kozaków carskich[21]. W odwecie za czynne uczestnictwo gorzkowian w tym powstaniu, 13 stycznia 1870 ukazem cara Aleksandra II Gorzków stracił prawa miejskie[22].

Mieszkańcy po raz kolejny uaktywnili się politycznie podczas wydarzeń z 1905 roku – kilku chłopów ze wsi Zamostek zostało aresztowanych za działalność antycarską.

W 1907 r. Gorzków liczył już 1303 mieszkańców. W ówczesnej gminie działało tajne szkolnictwo w języku polskim. Działalność patriotyczną prowadzili endecy a szczególnie "zaraniarze", co niejednokrotnie spotykało się ze sprzeciwem części posiadaczy ziemskich, a także i proboszcza parafii księdza Bąbolewskiego. W lipcu 1915 r. osada została zajęta ponownie przez wojska austriackie. Pod koniec maja 1916 r. powstał Obwód Krasnostawski Polskiej Organizacji Wojskowej, do którego należy Komenda nr 6 w Gorzkowie, licząca 40 członków. Równolegle powstawały zalążki innych organizacji społeczno-politycznych, takich jak Polskie Stronnictwo Ludowe, Liga Kobiet itd. W 1918 r. gorzkowski oddział Polskiej Organizacji Wojskowej rozbroił w Wielkopolu posterunek żandarmerii austriackiej oraz tabor wojskowy obsługujący kolejkę wąskotorową[21].

II RP

W okresie II RP w Gorzkowie działały różne partie polityczne (ludowcy, endecja, komuniści). Rozwijała się oświata o charakterze podstawowym i różne formy spółdzielczości. Uaktywnił się ruch kooperatywy "Zgoda" (mleczarnia i spółdzielnia spożywców) a także kasa zapomogowa spółdzielcza i nauczycielska. W 1920 roku w Gorzkowie powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1926 – 1929 wzniesiono murowany kościół na planie krzyża łacińskiego z wolno stojącą dzwonnicą jednodzwonną dla powstałej tu parafii Kościoła Polskokatolickiego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej, w ramach realizacji paktu Ribbentrop-Mołotow już 26 września 1939 r. do Gorzkowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, aby 8 października 1939 r. ustąpić miejsca armii III Rzeszy.

Pierwszy transport Żydów gorzkowskich do hitlerowskiego obozu zagłady w Bełżcu wyjechał wiosną 1940 r. Getto gorzkowskie istniało do maja 1942 r., kiedy to wszystkich Żydów wysiedlono do Izbicy. Tam naziści dokonali segregacji: sprawni mężczyźni zostali wysłani do obozu pracy w Trawnikach, natomiast kobiety, starcy i dzieci wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu i Sobiborze. W wyniku tego ludobójstwa liczna społeczność żydowska z Gorzkowa przestała istnieć[23].

W całym okresie okupacji hitlerowskiej Gorzków był aktywnym ośrodkiem ruchu oporu – działały tu oddziały Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.

PRL

Wyzwolenie przyszło 26 lipca 1944 r. wraz z tzw. władzą ludową. W czasach PRL-u rozwinęła się infrastruktura gospodarcza na bazie upaństwowionych reformą rolną majątków ziemskich. Szczególnie rozwinęło się rolnictwo kwalifikowane – plantacje chmielu, tytoniu, buraków cukrowych i zbóż a także wyspecjalizowane gospodarstwa hodowlane.

W roku 1965 postawiono w centrum Gorzkowa pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej.

Zabytki

Kaplica Skawińskich

Religia

We wsi znajdują się:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 35169
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-02-15] .
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 326 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
  4. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
  7. ↑ B. Czopek, Nazwy miejscowe d. ziemi chełmskiej i bełskiej, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02819-0
  8. ↑ KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1987, s. 79, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .
  9. ↑ S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie, "Litwa i Ruś: miesięcznik il.poświęcony kulturze, dziejom, krajoznawstwu i ludoznawstwu:, 1912, VII, r. 1, t. 3, z. 1, s. 21-40; 1912, IX, r. 1, t. 3, z. 3, s. 166-185.
  10. ↑ Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 1-8, wyd. Stanisław Kuraś, Wrocław 1962-1975 / cz. 4: nr 961, s. 113-115.
  11. ↑ Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 1-8: wyd. Stanisław Kuraś, Wrocław 1962-1975 / cz. 6: nr 1697 i 1698, s. 259-264.
  12. ↑ Powyższe tezy znalazły potwierdzenie w pracy M. Kołacz-Chmiel Pogranicze polsko-ruskie w późnym średniowieczu i u progu czasów nowożytnych.Wieś Gorzków w powiecie krasnostawskim – trwanie i zmiana [w:] Granice i pogranicza, red. P. Guzowski et al., Kraków 2011, s. 27-38, ISBN 978-83-7730-084-8.
  13. ↑ Prosperity w Słowniku Języka Polskiego PWN
  14. ↑ J. Kus, Kazimierz Dolny a handel Gdańska z ziemiami ruskimi Rzplitej w XVI i XVII w. [w:] Na pograniczu kultur, języków i tradycji, red. M. Mądzik, A. Witusik, Lublin 2004, s. 125-146, ISBN 83-227-2319-9.
  15. ↑ a b MałgorzataM. Kołacz-Chmiel MałgorzataM., Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2009, ISBN 978-83-227-3030-0, OCLC 750834496 .
  16. ↑ Matricularum Regni Poloniae Summaria, oprac. T. Wierzbowski, p. 2, Warszawa 1907, nr 581, s. 35.
  17. ↑ W. Czarnecki, Rozwój sieci osadniczej Ziemi Chełmskiej w latach 1451 do 1510, "Rocznik Chełmski", T. 5, s. 9-59.
  18. ↑ a b c J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
  19. ↑ K. Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, wyd. 2 poszerzone, Puławy-Lublin 2008, ISBN 978-83-920907-2-4.
  20. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 2, Warszawa 1880-1914, s. 731.
  21. ↑ a b FranciszekF. Żurek FranciszekF., Powiat krasnostawski w walce o wolność, Lublin: Norbertinum Wydawnictwo – Drukarnia – Księgarnia, 2009, ISBN 978-83-7222-369-2, OCLC 751112194 .
  22. ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465)
  23. ↑ https://sztetl.org.pl/
  24. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8: Pow. krasnostawski, Warszawa 1964, s. 12-14
  25. ↑ M. T. Zahajkiewicz, Diecezja Lubelska – Inf. hist. i adm., Lublin 1985, s.204.
  26. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2015-11-06] .

Bibliografia

  • J. Bartoszewicz, Arcybiskupi gnieźnieńscy, Prymasi Rzeczypospolitej i warszawscy i prymasi Królestwa Polskiego, Drukarnia J. Ungra, Warszawa 1858-1865.
  • W. Ciesielski, Kartki z Lubelskiego – Miasteczko Gorzków, "Kurjer Lubelski" 1867, nr 108.
  • B. Czopek, Nazwy miejscowe d. ziemi chełmskiej i bełskiej, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02819-0.
  • J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
  • Z. Góralski, Instrukcje ekonomiczne probostwa w Gorzkowie z 1800 i 1815 roku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XII: nr 1, s. 77, 1964.
  • Granice i pogranicza. Mikrohistorie i historie życia codziennego, red. P. Guzowski P. i in., Kraków 2011, ISBN 978-83-7730-084-8.
  • A. Jabłonowski, Atlas historyczny RP. Epoka przełomu z w. XVI/XVII. Dział II – Ziemie Ruskie, Warszawa – Wiedeń 1899-1904.
  • GrzegorzG. Jawor GrzegorzG., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w Województwie Lubelskim w późnym średniowieczu, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991, ISBN 83-227-0444-5, OCLC 69477700 .
  • RobertR. Jop RobertR., Środowisko urzędnicze kancelarii grodzkich w Chełmie, Lublinie i Krasnymstawie w drugiej połowie XVII wieku, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003, ISBN 83-227-2115-3, OCLC 830532120 .
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom VIII, zeszyt 8: Pow. krasnostawski, Warszawa 1964.
  • Mikołaj Trąba, mąż stanu i prymas Polski, red. F. Kiryk, Sandomierz 2008, Kraków 2009, ISBN 978-83-925149-7-8.
  • MałgorzataM. Kołacz-Chmiel MałgorzataM., Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2009, ISBN 978-83-227-3030-0, OCLC 750834496 .
  • J. Krzyżaniakowa, Początki kariery Mikołaja Trąby, "Roczniki Historyczne", R. XXXV (1969).
  • Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975.
  • Na pograniczu kultur, języków i tradycji, red. M. Mądzik, A. Witusik, Lublin 2004, ISBN 83-227-2319-9.
  • Rzeczpospolita Gminna Gorzków, "Tygodnik Zamojski", nr 1/2003.
  • H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Kraków 1925 (reprint 2002), ISBN 83-88385-05-4.
  • KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1987, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .
  • T. Silnicki, Arcybiskup Mikołaj Trąba, Warszawa 1954.
  • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 2, s. 731, Warszawa 1880-1914.
  • K. Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, wyd. 2 poszerzone, Puławy-Lublin 2008, ISBN 978-83-920907-2-4.
  • S. Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.
  • M. T. Zahajkiewicz., Diecezja Lubelska. Informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985.
  • FranciszekF. Żurek FranciszekF., Powiat krasnostawski w walce o wolność, Lublin: Norbertinum Wydawnictwo – Drukarnia – Księgarnia, 2009, ISBN 978-83-7222-369-2, OCLC 751112194 .

Linki zewnętrzne

  • Gorzków 1 (4), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 731 .
  • p
  • d
  • e
Gmina Gorzków
  • Siedziba gminy: Gorzków-Osada
Wsie
Kolonie
  • Borów-Kolonia
  • Borsuk
  • Felicjan
  • Józefów
  • Widniówka
Osady
  • Gorzków-Osada
Części wsi
  • Chorupnik-Kolonia

Herb gminy

  • p
  • d
  • e
Powiat krasnostawski (1867–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta
Gminy wiejskie
(1867–1954 i 1973–75)
  • Czajki (1877–1954)
  • Czernięcin (18??–9?)
  • Częstoborowice (1867–77)
  • Fajsławice (1867–1954 i 1973–75)
  • Gorzków (1867–1954 i 1973–75)
  • Izbica (1877–1954 i 1973–75)
  • Krasnystaw (1867–1954 i 1973–75)
  • Kraśniczyn (1867–77 i 1973–75)
  • Łopiennik (Górny) (1867–1954 i 1973–75)
  • Orchowiec (1867–68)
  • Rudka (1874–1925)
  • Rudnik (1867–1954 i 1973–75)
  • Rybczewice (1877–1954 i 1973–75)
  • Siennica Nadolna (1867–74)
  • Siennica Różana (1925–54 i 1973–75)
  • Tarnogóra (1867–77 i 1929–54)
  • Turobin (1867–18??, 189?–1954 i 1973–75)
  • Wysokie (1867–1954)
  • Zakrzew (1867–1954)
  • Żółkiewka (1867–1954 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
  • Bończa (1954–59)
  • Borów (1954–59)
  • Borówek (1960–72)
  • Brzeziny (1960)
  • Bzowiec (1954–59)
  • Chłaniów (1954–72)
  • Czajki (1962–72)
  • Czernięcin Poduchowny (1954–72)
  • Fajsławice (1954–72)
  • Giełczew (1954–59 →)
  • Gorzków (1954–72)
  • Gródki (1954–61)
  • Guzówka (1954–59)
  • Izbica (1954–72)
  • Koszarsko (1954–59)
  • Krasnystaw (1954–56)
  • Krasnystaw (1962–72)
  • Kraśniczyn (1954–59)
  • Kraśniczyn I (1960–62)
  • Kraśniczyn-Osada (1954–72)
  • Krupe (1954–72)
  • Krzywe (1954–59)
  • Łopiennik Dolny (1954–59)
  • Łopiennik Górny (1954–72)
  • Małochwiej Duży (1954–61)
  • Niemienice (1954–59)
  • Nowy Maciejów (1954–72)
  • Olchowiec (1954–59)
  • Oleśniki (1954–61)
  • Orchowiec (1954–61)
  • Orłów Murowany (1954–72)
  • Ostrzyca (1954–61)
  • Pilaszkowice (1954–59)
  • Płonka (1954–59)
  • Rońsko-Kolonia (1957–59)
  • Rońsko-Kolonia (1960–61)
  • Rudnik (1954–72)
  • Rybczewice (1954–72)
  • Siedliska (1954–72)
  • Siennica Nadolna (1954–61)
  • Siennica Różana (1954–72)
  • Sobieska Wola (1954–72)
  • Starawieś (1954–55 →)
  • Stawce (1954–55 →)
  • Stężyca Łęczyńska (1954–59)
  • Stryjno (1954–72)
  • Surhów (1954–59)
  • Tarnawa Duża (1954–59)
  • Tarnawka (1954–58)
  • Tarzymiechy (1954–72)
  • Tokary (1954–57)
  • Turobin (1954–72)
  • Wielkopole (1954–59)
  • Wierzbica (1954–58)
  • Wirkowice (← 1957–61)
  • Wola Żulińska (← 1955–56)
  • Wólka Orłowska (1954–61)
  • Wysokie (1954–72)
  • Zakręcie (1954–68)
  • Zakrzew (1954–72)
  • Zażółkiew (1960)
  • Żabno (1954–58)
  • Żdżanne (1954–59)
  • Żółkiewka (1954–72)
  • Żulin (1956–72)
Legenda
  • * W 1912 części gmin Czajki, Łopiennik i Rudka weszły w skład guberni chełmskiej (1912–15)
  • p
  • d
  • e
Dawne miasta na obszarze obecnego województwa lubelskiego
  • p
  • d
  • e
Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).