Głowaczów

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia.

Głowaczów

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ulica Kozienicka
Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	kozienicki
Gmina	Głowaczów
Prawa miejskie	1445–1870, od 2024
Burmistrz	Hubert Czubaj
Powierzchnia	5,9568[1] km²
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	825[2] 138,5 os./km²
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-903[3]
Tablice rejestracyjne	WKZ
Położenie na mapie gminy Głowaczów Głowaczów
Położenie na mapie Polski Głowaczów
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Głowaczów
Położenie na mapie powiatu kozienickiego Głowaczów
51°37′27″N 21°19′02″E/51,624167 21,317222
TERC (TERYT)	1407024
SIMC	0619366[4]
Urząd miejski Rynek 35 26-903 Głowaczów
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Głowaczów – miasto w Polsce, położone w województwie mazowieckim, w powiecie kozienickim, w miejsko-wiejskiej gminie Głowaczów^[4][5]. Jest siedzibą gminy oraz parafii św. Wawrzyńca^[6].

Głowaczów znajduje się na Mazowszu na terenie historycznego Zapilicza. Uzyskał lokację miejską od założenia w 1445 roku^[7][8]. Został pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Lipa w powiecie kozienickim, którą przekształcono w gminę Mariampol^[9]. W latach 1870–1954 siedziba wiejskiej gminy Mariampol, 1954–1972 gromady Głowaczów^[10], a od 1973 nowej gminy Głowaczów^[11]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa radomskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[1].

Położenie

Miejscowość leży nad rzeką Radomką^[7][12] na trasie między Warką a Kozienicami, otoczona Puszczą Kozienicką i Puszczą Stromecką. Krzyżuje się tu droga krajowa nr 48 z drogą wojewódzką 730. Przez Głowaczów przebiega pieszy szlak im. Witaliusza Demczuka. Głowaczewo położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie wareckim ziemi czerskiej województwa mazowieckiego^[13].

Historia

Na początku XX w. prowadzone były prace archeologiczne m.in. „Na Trawce” koło młyna, które ujawniły pozostałości po pogańskim cmentarzysku (kultura Przeworska) z I i II w. p.n.e.

Miasto Głowaczów zostało założone w 1445 przez Sędziwoja Głowacza Leżeńskiego^[7] herbu Nałęcz, na gruntach wsi Leżenice, za zezwoleniem księcia mazowieckiego Bolesława, na prawie chełmińskim. Wraz z miastem powstał kościół i parafia rzymskokatolicka^[14]. Głowaczów był ośrodkiem garncarstwa, w którym wywarzane były przede wszystkim siwaki^[15]. Mieszkańcy zajmowali się również handlem i tkactwem^[7].

Kolejnymi dziedzicami Głowaczowa byli Leżeńscy, Wieszczyńscy i Boscy^[7] wraz z rodziną Ostrorogów^[16][17].

W 1576 roku w Głowaczowie przebywał król Stefan Batory, który zatrzymał się w mieście jadąc do Radomia by potwierdzić przywileje dla szlachty^[18].

Głowaczów utracił prawa miejskie w 1869 roku^[19]. Kiedy przestał być miastem został przyłączony do gminy Lipa^[20].

W drugiej połowie XVII w. w Głowaczowie zaczęli osiedlać się Żydzi^[21], a w następnym stuleciu powstała samodzielna gmina wyznaniowa^[22]. W 1827 w 64 domach mieszkało 490 ludzi, w 1861 w 98 domach 3934 (z czego 396 Żydów), zaś pod koniec tamtego stulecia w 121 domach 1424 mieszkańców^{[potrzebny przypis]}. W bitwie pod Lipą koło Głowaczowa 15 lutego 1864 poniósł klęskę oddział powstańczy „Dzieci Warszawy” pod dowództwem por. Pawła Gąsowskiego^[23]. W 1899 r. powstała synagoga, wcześniej istniał już żydowski cmentarz^{[potrzebny przypis]}. W 1921 r. było 2271 mieszkańców^[24].

We wrześniu 1939 toczyły się tu walki oddziałów osłaniających wycofującą się za Wisłę Armię „Prusy”. 10 września 1939 roku odbyła się bitwa o Głowaczów, w której walczyła 13 Kresowa Dywizja Piechoty wspomagana przez 1 Batalion Czołgów Lekkich^[25]. Podczas bitwy zniszczono przynajmniej dwa niemieckie czołgi, a w rezultacie walk Niemcy wycofali się za Radomkę^[25][26]. Głowaczów został poważnie zniszczony podczas kampanii wrześniowej^[27].

Pewną liczbę Żydów z Głowaczowa wywieziono do obozów pracy w dystrykcie lubelskim w 1940 r.^[28] Wiosną 1940 mieszkańcy Głowaczowa, a więc i Żydzi, zostali wysiedleni w związku z budową poligonu lotniczego w okolicy. Żydów przeniesiono na nieużytki między Jasieńcem a Mariampolem, gdzie żyli w prowizorycznych budach z dykty, blachy itp.^[29] Rozlokowanie przesiedleńców odbyło się przy udziale i wedle wskazań Naczelnej Rady Starszych z Radomia^[30]. W drugiej połowie sierpnia 1942 r. Żydów z Głowaczowa przeniesiono do getta w Kozienicach^[31], skąd zostali później wywiezieni do Treblinki, gdzie ich wymordowano^{[potrzebny przypis]}.

W sierpniu 1944 podczas walk na przyczółku warecko-magnuszewskim miały miejsce ciężkie walki najpierw w dniach 9–16 sierpnia kilka kilometrów na północ od Głowaczowa znane jako bitwa pod Studziankami. Następnie w dniach 19–22 sierpnia odbyła się równie ciężka bitwa o Głowaczów. Najpierw oddziały Armii Czerwonej pod dowództwem marszałka Czujkowa w ramach planowanej szerszej operacji zdobyły miasto, które następnie zostało odbite przez Wehrmacht^[32]. Wygranie przez Niemców bitwy o Głowaczów zatrzymało planowaną sowiecką ofensywę na Radom^[32]. Następnie front zatrzymał się na tym odcinku do stycznia 1945. W wyniku działań wojennych w sierpniu 1944 roku miasto zostało prawie całkowicie zniszczone.

W 1949 została utworzona gmina Głowaczów z siedzibą w Głowaczowie^[33]. Wcześniej Głowaczów był siedzibą gminy Mariampol^[34][35].

Religia

Od 1390 roku w Leżenicach istniał pierwotny drewniany kościół wraz z parafią, wybudowany staraniem Jana Głowacza Leżeńskiego. W 1445 r., gdy powstało miasto, powstała jako druga parafia Głowaczów oraz kościół pw. św. Wawrzyńca. Parafia Leżenice przetrwała do 1621 roku w dekanacie zwoleńskim. Obydwa kościoły zostały zniszczone przez Szwedów. W roku 1675 został wybudowany nowy kościół, ufundowany przez biskupa Tomasza Leżeńskiego. Świątynia ta przetrwała do 1944 r., kiedy to została wysadzona w powietrze przez Niemców^[36].

Obecny kościół został wybudowany w latach 1956–1966 według projektu Władysława Pieńkowskiego. Świątynia jest przejawem szukania stylu narodowego w architekturze. Budowniczym kościoła był ks. Stanisław Sikorski^[36].

Obecny cmentarz parafialny w Głowaczowie pochodzi z pierwszej połowy XIX wieku^[37].

Parafia św. Wawrzyńca jest siedzibą dekanatu głowaczowskiego, należącego do diecezji radomskiej^[38].

Zabytki

Do rejestru zabytków nieruchomych wpisany jest parafialny cmentarz rzymskokatolicki (najstarsza część, z nagrobkami) z pierwszej połowy XIX, nr rej.: A-1243 z 6.05.2014^[39].

Ważniejsze obiekty

• Urząd Miasta i Gminy Głowaczów
• Kościół św. Wawrzyńca w Głowaczowie, wybudowany w 1966 r.
• Cmentarz parafialny w Głowaczowie
• Cmentarz żydowski w Głowaczowie, założony w XVIII wieku
• Bank Spółdzielczy w Głowaczowie, założony w 1910 r.^[40]
• Ochotnicza Straż Pożarna w Głowaczowie, założona w 1896 r.
• Obelisk poświęcony Józefowi Piłsudskiemu, znajdujący się na skwerku jego imienia^[41][42], którego realizatorem był Jacek Michał Szpak
• Kopiec Józefa Piłsudskiego, jeden z siedmiu w Polsce, usypany w 1935 roku po śmierci marszałka przez mieszkańców Głowaczowa^[43]
• Pomnik upamiętniający śmierć żołnierzy i ludności cywilnej podczas II wojny światowej na terenie gminy Głowaczów^[44]
• Stadion sportowy z dwoma boiskami, szatniami i siedzibą klubu KS Legion Głowaczów

Oświata

Dokumenty wymieniają szkołę elementarną działającą w Głowaczowie w roku 1827^[45].

Obecnie na terenie Głowaczowa działają^[46]:

• Publiczna Szkoła Podstawowa w Głowaczowie im. Tadeusza Kościuszki
• Niepubliczne Liceum dla dorosłych w Głowaczowie

Wcześniej istniało Publiczne Gimnazjum w Głowaczowie im. Jana Pawła II.

Sport

Na terenie Głowaczowa działają^[47]:

• KS Legion Głowaczów (Klub Sportowy Legion Głowaczów)^[48] – klub piłkarski z siedzibą w Głowaczowie, założony w 1954^[48] roku z inicjatywy mieszkańca Głowaczowa – Euzebiusza Małaśnickiego, który był jego zawodnikiem. Legion obecnie jest klubem tylko piłkarskim, jednak w przeszłości istniało wiele sekcji min. szermierka. Najwyższą ligą w jakiej znajdował się klub to klasa okręgowa^[49],
• UKS Jastrząb Głowaczów – klub piłkarski założony w 2000 roku, przez Krzysztofa Wolskiego, trenera i jednocześnie prezesa klubu^[50]. Do największych sukcesów klubu należą: zajęcie 7 miejsca w finale krajowym Turnieju Marka Wielgusa w 2003 roku oraz zajęcie 2 miejsca w półfinale krajowym w 2004 roku. Wychowankiem UKS Jastrząb Głowaczów jest reprezentant Polski Rafał Wolski^[50].

Galeria zdjęć

• 
  Budynek Urzędu Gminy Głowaczów
• 
  Pomnik poświęcony Józefowi Piłsudskiemu
• 
  Kopiec pamięci Józefa Piłsudskiego
• 
  Trybuny boiska KS Legion Głowaczów
• 
  Radomka – widok z mostu DK48
• 
  Dom wybudowany po wojnie
• 
  Figura Chrystusa w parku
• 
  Skwer na rynku w Głowaczowie jesienią

Przypisy

Bibliografia

• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 219
• Mapa WIG Białobrzegi Pas 42 Słup 32 Warszawa 1937
• Czesław Tadeusz Zwolski Walki obronne na ziemi radomskiej w 1939 roku: artykuły i szkice historyczne Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Radomiu Radom 1983
• Antoni Lipiec. Getto w Głowaczowie. „Radomir”, s. 58–60, 1987. 
• Krzysztof Reczek, Mieczysław Kurowski: Gmina Głowaczów. Renata Maj. Kozienice: DTPsystem, czerwiec 2005. ISBN 83-917680-5-8.brak strony w książce
• Głowaczów. W: Danuta Lucyna Delekta, Krzysztof Zając: Tradycja Mazowsza – powiat kozienicki. Przewodnik subiektywny. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2010, s. 64–66.
• J. Mühlberger: Białobrzegi i Głowaczów. 1903.brak strony w książce
• Dokument, w którym Krzysztof Leżeński, donuje bratu Marianowi dobra dziedziczne w mieście Głowaczowie oraz wsie Leżenice i Chodkowa (powiat warecki). Warszawa: 1630-06-12.brak strony w książce
• Głowaczów. Kartoteka powiatu wareckiego w średniowieczu. Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu.. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk.brak strony w książce
• Oskar Kolberg Dzieła wszystkie – Radomskie część I. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław-Poznań (1887)

Linki zewnętrzne

• Głowaczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 608 .
• Gmina Głowaczów